рд╕ीрдоिрдд рднूрдоि рдоें рдЕрдзिрдХ рдкैрджाрд╡ाрд░ рдкाрдиे рдХे рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ, рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг-рдЕрдиुрдХूрд▓ рдФрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рддрд░ीрдХ़े — рдЫोрдЯे рд╕े рдмрдб़े рдЦेрдд рддрдХ рд▓ाрдЧू рдХрд░ें।
рдХाрд╣ी рд╕ाрд░ांрд╢ — Quick Overview ✅
рдпрджि рдЖрдкрдХे рдкाрд╕ рд╕ीрдоिрдд рднूрдоिрдХ рд╣ै рддो рд░рдгрдиीрддि рдмрдиाрдИрдпे: рдоिрдЯ्рдЯी рдХो рд╕्рд╡рд╕्рде рд░рдЦें, рдкाрдиी рдмрдЪाрдПँ, рдЬोрдЦिрдо рд╡िрднाрдЬिрдд рдХрд░ें рдФрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ/рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рддрд░ीрдХों рдХा рд╕ंрдпोрдЬрди рдЕрдкрдиाрдПँ। рдиीрдЪे рд╡िрд╕्рддृрдд рддрдХрдиीрдХें, рд╡िрдиिрд░्рджेрд╢ рдФрд░ рдХाрд░्рдпрдпोрдЬрдиा рджी рдЬा рд░рд╣ी рд╣ै।
1. рдлрд╕рд▓ рдЪрдХ्рд░ (Crop Rotation) — рдХ्рдпों рдФрд░ рдХैрд╕े?
рдлрд╕рд▓ рдЪрдХ्рд░ рд╕े рдоिрдЯ्рдЯी рдоें рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ рд╕ंрддुрд▓िрдд рд░рд╣рддे рд╣ैं рдФрд░ рдХुрдЫ рдлрд╕рд▓ों рд╕े рдХीрдЯ-рд░ोрдЧ рдХा рджрдмाрд╡ рдХрдо рд╣ोрддा рд╣ै।
- рдЙрджाрд╣рд░рдг: рд╡рд░्рд╖ 1: рдЧेрд╣ूँ / рдордХ्рдХा → рд╡рд░्рд╖ 2: рджाрд▓ (рдорд╕ूрд░/рдоूंрдЧ) → рд╡рд░्рд╖ 3: рддेрд▓ рд╡ाрд▓ी рдлрд╕рд▓ (рд╕рд░рд╕ों/рд╕ोрдиाрдоुрдЧ)।
- рд▓ाрдн: рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди рдХी рдмрдв़ोрддрд░ी (рджрд▓ों рдХी рд╡рдЬрд╣ рд╕े), рд░ोрдЧ-рдХीрдЯ рдХा рдм्рд░ेрдХ, рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдмрдиाрд╡рдЯ рд╕ुрдзрд░рддी рд╣ै।
2. рдоिрд╢्рд░िрдд рдЦेрддी (Intercropping) — рдЬ्рдпाрджा рдк्рд░ोрдбрдХ्рд╢рди, рдХрдо рд░िрд╕्рдХ ЁЯМ▒ЁЯМ╛
рдЗंрдЯрд░рдХ्рд░ॉрдкिंрдЧ рдоें рджो рдпा рдЕрдзिрдХ рдлрд╕рд▓ें рдПрдХ рд╣ी рдЦेрдд рдоें рдПрдХ рд╕ाрде рд▓рдЧाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं — рдпрд╣ рдЬрдЧрд╣ рдХा рдмेрд╣рддрд░ीрди рдЙрдкрдпोрдЧ рдФрд░ рдЗрдХोрд▓ॉрдЬिрдХрд▓ рдмैрд▓ेंрд╕ рджेрддा рд╣ै।
рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рдЬोрдб़ी
- рдордХ्рдХा + рдоूंрдЧ
- рдЧेрд╣ूँ + рдЪрдиा
- рдмाрдЬрд░ा + рджाрд▓
рд▓ाрдн
- рд░िрд╕्рдХ рд╕्рдк्рд░ेрдбिंрдЧ
- рдоौрд╕рдоी рд▓ाрдн рдЕрдзिрдХ
- рди्рдпूрдЯ्рд░िрдПंрдЯ рдЙрдкрдпोрдЧ рдмेрд╣рддрд░
3. рдоिрдЯ्рдЯी рдФрд░ рдЙрд░्рд╡рд░рдХ — рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдЕрдиुрдк्рд░рдпोрдЧ
рд╕рдмрд╕े рдЬрд░ूрд░ी: рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг (Soil Test) — N, P, K рдФрд░ pH рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдЦुрд░ाрдХ рджें।
рд╕ाрдоाрди्рдп рдЖрд╡ेрджрди рджрд░ें (рдЕрдиुрдоाрди)*
- рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЦाрдж: N-P-K рд╕ंрддुрд▓рди рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ (рдЙрджाрд╣рд░рдг: 80-120 kg N/ha, 40-60 kg P₂O₅/ha, 40-60 kg K₂O/ha — рдлрд╕рд▓ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)।
- рдЬैрд╡िрдХ рдЦाрдж: 5-10 рдЯрди/рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рдЧोрдмрд░/рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рд╕ाрд▓ рдоें рдПрдХ рдмाрд░।
- рдмाрдпोрдлрд░्рдЯिрд▓ाрдЗрдЬрд░: рд╡िрдиाрд╢рдХ рдирд╣ीं, рдмीрдЬ рдЙрдкрдЪाрд░/рдб्рд░िрдк рдоें 2-5 рдХिрд▓ोрдЧ्рд░ाрдо рдк्рд░рддि рд╣ेрдХ्рдЯрд░ (рдЙрдд्рдкाрдж рдиिрд░्рджेрд╢ाрдиुрд╕ाрд░)।
рдиोрдЯ: рдКрдкрд░ рджी рдЧрдИ рд╕ंрдЦ्рдпाрдПँ рд╕ाрдоाрди्рдп рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рдХ рд╣ैं — рд╕рд╣ी рдЦुрд░ाрдХ рдХे рд▓िрдпे рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп।
рдиोрдЯ — рдкौрд╖्рдЯिрдХ рд░рдгрдиीрддि
- рдмेрд╕рд▓ рдЦाрдж: рдЕрдзिрдХांрд╢ рдлрд╕рд▓ों рдоें рдХुрд▓ N рдХा 40-60% рдмेрд╕рд▓ рдоें рджें।
- рдЯॉрдк-рдб्рд░ेрд╕िंрдЧ: рд╡ृрдж्рдзि рдХे рджौрд░ाрди рдмाँрдХी N рджो рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें рджें।
- рдоाрдЗрдХ्рд░ोрди्рдпूрдЯ्рд░िрдПंрдЯ्рд╕ (Zn, B, Fe): рдпрджि рдХрдоी рд╣ो рддो рд╕्рдк्рд░े/рдоिрд╢्рд░рдг рдоें рджे।
4. рд╕िंрдЪाрдИ: рдб्рд░िрдк рдФрд░ рд╕्рдк्рд░िंрдХрд▓рд░ — рдкाрдиी рдХी рдмрдЪрдд ЁЯТз
рдб्рд░िрдк рдФрд░ рд╕्рдк्рд░िंрдХрд▓рд░ рдХे рдлाрдпрджे: рдкाрдиी рдХी рдмрдЪрдд 40-60% рддрдХ, рдмेрд╣рддрд░ рдкाрдиी рдЖрдкूрд░्рддि, рд░ोрдЧ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдоें рдорджрдж।
- рдб्рд░िрдк: рдкंрдХ्рддि-рдЖрдзाрд░िрдд рдлрд╕рд▓ों рдХे рд▓िрдП рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо, рдЬрдб़ рддрдХ рд╕ीрдзा рдкाрдиी।
- рд╕्рдк्рд░िंрдХрд▓рд░: рдЪाрд░े рдФрд░ рдЕрдиाрдЬ рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрддी рдмрдв़рд╡ाрд░ рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпुрдХ्рдд।
- рд╕ंрдЪाрд▓рди: рд╕ोрд▓рд░-рдкрдо्рдк + рдЯैंрдХ + рдлिрд▓्рдЯрд░ + рдк्рд░ेрд╢рд░-рд░ेрдЧुрд▓ेрдЯрд░ рдЬрд░ूрд░ी।
рд╕िंрдЪाрдИ рд╢ेрдб्рдпूрд▓ (рд╕ाрдоाрди्рдп рджिрд╢ा-рдиिрд░्рджेрд╢)
- рдб्рд░िрдк рдкрд░: рд╣рдл्рддे рдоें 2-4 рдмाрд░ — рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдк्рд░рдХाрд░ рдФрд░ рдоौрд╕рдо рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рдХрд░ें।
- рдмाрдв़/рдл्рд▓рдб рд╕िंрдЪाрдИ: рдлрд╕рд▓ों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 7-12 рджिрди рдоें рдПрдХ рдмाрд░ рд╕ाрдоाрди्рдп।
5. рдЙрди्рдирдд рдмीрдЬ рдФрд░ рдмाрдпोрдЯेрдХniques
рдк्рд░рдоाрдгिрдд (Certified) рд╣ाрдИ-рдпीрд▓्рдб рдмीрдЬों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ें। рдмीрдЬ рдЙрдкрдЪाрд░ рдоें рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░рдоा/рд░ाрдЗрдЬोрдмिрдпрдо рдЬैрд╕े рдмाрдпोрдПрдЬेंрдЯ рдЙрдкрдпोрдЧी рд╣ैं।
- рдмीрдЬ рджрд░: рдлрд╕рд▓ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ — рдЙрджाрд╣рд░рдг: рдЧेрд╣ूँ 100-120 kg/ha, рджाрд▓ें 20-40 kg/ha (рдЕрдиुрдоाрди)।
- рдмीрдЬ рдЙрдкрдЪाрд░: рд░ोрдЧ-рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХे рд▓िрдпे рдЬैрд╡िрдХ рдЯ्рд░ीрдЯрдоेंрдЯ рдпा рд╣рд▓्рдХा рдлंрдЧीрд╕ाрдЗрдб (рдиिрд░्рджेрд╢ाрдиुрд╕ाрд░)।
6. рдХीрдЯ-рд░ोрдЧ рдк्рд░рдмंрдзрди (IPM) — рдЬैрд╡िрдХ рд╡िрдХрд▓्рдк ЁЯРЮ
Integrated Pest Management (IPM) рдЕрдкрдиाрдПँ — рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░рддा рдХрдо рдХрд░ें।
рдШрд░ेрд▓ू рдЬैрд╡िрдХ рдиुрд╕्рдЦे
- рдиीрдо рдХा рдЕрд░्рдХ/рдиीрдо рдХा рддेрд▓ (0.5%–1% рдШोрд▓) — рдиिрдпрдоिрдд рдиाрд╢рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें।
- рд▓рд╣рд╕ुрди-рдЕрджрд░рдХ рдХा рд╕्рдк्рд░े (рдк्рд░ोрдЯेрдХ्рдЯिрд╡): 50-100 ml рд▓рд╣рд╕ुрди рд░рд╕/рд▓िрдЯрд░ рдкाрдиी (рд╕्рдеाрдиीрдп рдиुрд╕्рдЦे рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░)।
IPM рддрдд्рд╡
- рд╕ंрд╕्рдХृрддि-рдк्рд░рдмंрдз (рд░ोрдЯेрд╢рди, рд╕рдордпрдмрдж्рдз рдмुрд╡ाрдИ)
- рдЬैрд╡िрдХ рдиिрдпंрдд्рд░рдг (рдкैрд░ाрд╕ाрдЗрдЯ्рд╕, рдмैрдХ्рдЯीрд░िрдпा)
- рдоॉрдиिрдЯрд░िंрдЧ рдФрд░ рдЯ्рд░ैрдкिंрдЧ
7. рддрдХрдиीрдХ рдФрд░ рдорд╢ीрдирд░ी ЁЯЪЬ
рд╕рдордп рдФрд░ рд▓ाрдЧрдд рдмрдЪाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдкрдпुрдХ्рдд рдорд╢ीрдирд░ी рдХा рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рдХрд░ें — рд░ोрдЯाрд╡ेрдЯрд░, рдЯ्рд░ैрдХ्рдЯрд░-рдЯाрдЗрдкрд░, рде्рд░ेрд╢рд░, рдФрд░ рдпрджि рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ो рддो рдб्рд░ोрди (рдлрд╕рд▓ рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг/рд╕्рдк्рд░े рд╣ेрддु)।
8. рдХाрд░्рдпрдпोрдЬрдиा (Action Plan) — 6-рдорд╣ीрдиे рдХा рд░ोрд▓-рдЖрдЙрдЯ
- рдоाрд╣ 1: рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг, рдлрд╕рд▓ рдпोрдЬрдиा рдФрд░ рдмीрдЬ рдЦрд░ीрдж।
- рдоाрд╣ 2: рдмुрдЖрдИ рдФрд░ рдмेрд╕рд▓ рдЦाрдж।
- рдоाрд╣ 3-4: рдб्рд░िрдк рдЗंрд╕्рдЯॉрд▓ेрд╢рди / рд╕िंрдЪाрдИ рд╕ेрдЯрдЕрдк рдФрд░ рдЯॉрдк-рдб्рд░ेрд╕िंрдЧ।
- рдоाрд╣ 5-6: рдлрд╕рд▓ рдоॉрдиिрдЯрд░िंрдЧ, рдХीрдЯ-рд░ोрдХрдеाрдо, рдХрдЯाрдИ рдХी рддैрдпाрд░ी / рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ рдк्рд▓ाрди।
рд╡िрд╢ेрд╖ рддрдХрдиीрдХी рд╡िрдиिрд░्рджेрд╢ (Technical Specifications)
Compost / Organic
- рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ: 2–4 рдЯрди/рд╣ेрдХ्рдЯेрд░ (рдЙрджाрд╣рд░рдг рдЫोрдЯे рдЦेрдд рдХे рд▓िрдП)
- рдЧोрдмрд░ рдЦाрдж: 5–10 рдЯрди/рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ (рд╡ाрд░्рд╖िрдХ/рдЖрдзाрд░)
- pH рдЖрджрд░्рд╢: 6.0–7.5 (рдХрдИ рдлрд╕рд▓ों рд╣ेрддु)
рдб्рд░िрдк рд╕िрд╕्рдЯрдо рд╕्рдкेрд╕िंрдЧ
- рдб्рд░िрдк рд▓ाрдЗрдиें: рдкंрдХ्рддि рд╕े 30–60 cm рджूрд░ी рдкрд░, рдб्рд░िрдк рдЗрдоीрдЯрд░ 30–60 cm рдкрд░ рд░рдЦें (рдлрд╕рд▓ рдк्рд░рдХाрд░ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)।
- рдк्рд░ेрд╢рд░: 1.0–2.0 bar рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдЙрдкрдпुрдХ्рдд।
рдмीрдЬ рдФрд░ рд░ोрдкрдг
- рдмीрдЬ рджрд░ рдЙрджाрд╣рд░рдг: рдмाрдЬрд░ा 8–10 kg/ha (рдШाрдЯी рд╡ рдХिрд╕्рдо рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)।
- рдкंрдХ्рддि рджूрд░ी: рд╕рдм्рдЬ़ी 30–75 cm, рдЕрдиाрдЬ 15–45 cm (рдлрд╕рд▓ рдЕрдиुрд╕ाрд░)।
FAQ — рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкूрдЫे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рд╡ाрд▓ (FAQs)
- 1) рдХ्рдпा рдЫोрдЯे рдЦेрдд рдоें рдб्рд░िрдк рд╕िрд╕्рдЯрдо рдлाрдпрджे рдоंрдж рд╣ै?
- рд╣ाँ — рдЫोрдЯा рд╣ो рдпा рдмрдб़ा, рдб्рд░िрдк рдоें рдкाрдиी рдХी рдмрдЪрдд рдФрд░ рдмेрд╣рддрд░ рдкोрд╖рдг рдоिрд▓рддा рд╣ै; рдЖрд░рдо्рднिрдХ рд▓ाрдЧрдд рд╣ै рдкрд░ рд▓рдо्рдмे рдЕрд╡рдзि рдоें рд▓ाрдн рд░рд╣рддा рд╣ै।
- 2) рдЬैрд╡िрдХ рдЦाрдж рдХिрддрдиी рдмाрд░ рдбाрд▓ें?
- рдХрдо рд╕े рдХрдо рд╕ाрд▓ рдоें рдПрдХ рдмाрд░, рдмुрд╡ाрдИ рд╕े рдкрд╣рд▓े 20–30 рджिрди рджेрдХрд░ рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдмрдиाрд╡рдЯ рдмेрд╣рддрд░ рд╣ो рдЬाрддी рд╣ै।
- 3) рдЗंрдЯрд░рдХ्рд░ॉрдкिंрдЧ рд╕े рдмाрдЬाрд░ рдоूрд▓्рдп рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрдЧा?
- рд╣ाँ/рдирд╣ीं — рдпрд╣ рдлрд╕рд▓ рдЪрдпрди рдФрд░ рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै; рдЕрдЪ्рдЫी рдпोрдЬрдиा рд╕े рджोрдиों рдлрд╕рд▓ों рдХी рд╡िрдХ्рд░рдп рд╕ंрднाрд╡рдиा рдмрдв़рддी рд╣ै।
рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं:
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें