рд╕ंрдХ्рд╖ेрдк: рд░ाрдЬीрд╡ рд╕ाрдИ рд░ेрдб्рдбी рдиे рдб्рд░ोрди, IoT рд╕ेंрд╕рд░ рдФрд░ рдбेрдЯा рдПрдиाрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рдЖрдзुрдиिрдХ рдЦेрддी рдХो рдЕрдкрдиाрдпा рдФрд░ рдЕрдм рд╡े рдпुрд╡ाрдУं рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдЦेрддी рдХी рдЯ्рд░ेрдиिंрдЧ рджेрдХрд░ рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдЕрд░्рдерд╡्рдпрд╡рд╕्рдеा рд╕рд╢рдХ्рдд рдХрд░ рд░рд╣े рд╣ैं। рдпрд╣ рдм्рд▓ॉрдЧ рдЙрдирдХे рддрд░ीрдХों, рддрдХрдиीрдХी рд╕्рдкेрд╕िрдлिрдХेрд╢рди्рд╕, рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рдоॉрдб्рдпूрд▓ рдФрд░ рд╡्рдпाрд╡рд╕ाрдпिрдХ рдкрд░िрдгाрдоों рдХा рдЧрд╣рди рд╡рд░्рдгрди рджेрддा рд╣ै।
ЁЯФО рд░ाрдЬीрд╡ рд╕ाрдИ рд░ेрдб्рдбी — рдЬीрд╡рди рдФрд░ рдоिрд╢рди
рд░ाрдЬीрд╡ рдиे рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдЦेрддी рдХे рд╕ाрде рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдХे рджिрдЦाрдпा рдХि рддрдХрдиीрдХ рдФрд░ рд╕्рдоाрд░्рдЯ рдлैрд╕рд▓ों рд╕े рдЙрдкрдЬ, рд▓ाрдн рдФрд░ рд╕ंрд╕ाрдзрди рджрдХ्рд╖рддा—рд╕рдм рдмрдв़ рд╕рдХрддी рд╣ै। рд╡े рд╡िрд╢ेрд╖ рд░ूрдк рд╕े Drone Farming, Sensor-based Soil Monitoring, рдФрд░ Data-Driven Crop Management рдкрд░ рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं। рдЙрдирдХा рдоिрд╢рди — “рдпुрд╡ा рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдЦेрддी рдХा рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рджेрдиा”।
ЁЯЫа️ рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рдЧрдИ рдк्рд░рдоुрдЦ рдЯेрдХ्рдиोрд▓ॉрдЬी рдФрд░ рд╕्рдкेрд╕िрдлिрдХेрд╢рди्рд╕
- рдЯाрдЗрдк: Multirotor agricultural drones (4–8 rotors)
- рд╕्рдк्рд░े рдХ्рд╖рдорддा: 10–30 L рдЯैंрдХ (рдоॉрдбрд▓ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)
- рдХрд╡рд░ेрдЬ: 1 рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░/10–20 рдоिрдирдЯ (рд╕्рдк्рд░े рд╕ेрдЯिंрдЧ рдФрд░ рд╡िंрдб рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)
- рдЕрдкрд▓िंрдХ: RTK/GPS рдмेрд╕्рдб рд╣ाрдИ-рдк्рд░िрд╕िрд╢рди рдоैрдкिंрдЧ
- рдоाрдк: рдирдоी (Volumetric Water Content), pH, EC, рддाрдкрдоाрди
- рдХрдо्рдпुрдиिрдХेрд╢рди: LoRa / NB-IoT / GSM (рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдХрдиेрдХ्рдЯिрд╡िрдЯी рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े)
- рдкाрд╡рд░: рд╕ोрд▓рд░-рдЪाрд░्рдЬ्рдб рдмैрдЯрд░ी, рдмैрдХрдЕрдк 7–10 рджिрди
- рдбेрдЯा рд╕ोрд░्рд╕: рдб्рд░ोрди рдЗрдоेрдЬрд░ी (NDVI), рд╕ैрдЯेрд▓ाрдЗрдЯ рдбेрдЯा, рдлीрд▓्рдб рд╕ेंрд╕рд░
- рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг: рдХ्рд▓ाрд╕िрдлिрдХेрд╢рди рдоॉрдбрд▓ (рдк्рд▓ांрдЯ-рд╕्рдЯेрдЯ), рд░ोрдЧ-рдбिрдЯेрдХ्рд╢рди рдПрд▓्рдЧोрд░िрдж्рдо
- рд░िрдкोрд░्рдЯ: рд░ोрдЬाрдиा/рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдЕрд▓рд░्рдЯ, рд╕िंрдЪाрдИ рд╕ुрдЭाрд╡, рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ рдЕрдиुрд╢ंрд╕ा
ЁЯУИ рдкрд░िрдгाрдо рдФрд░ рдлाрдпрджा (Impact)
рд░ाрдЬीрд╡ рдХे рдЯ्рд░ाрдпрд▓ рдФрд░ рдЦेрдд-рдбेрдоो рдоें рдЕрдХ्рд╕рд░ рджेрдЦрдиे рдХो рдоिрд▓ा:
- рдкाрдиी рдХी рдмрдЪрдд: 30–50% (smart irrigation рдФрд░ targeted spraying рд╕े)
- рдХीрдЯрдиाрд╢рдХ рдХी рдЦрдкрдд рдШрдЯрддी рд╣ै: 40% рддрдХ (precision spraying рд╕े)
- рдЙрдкрдЬ рдоें рдмрдв़ोрддрд░ी: 15–35% (рдмेрд╣рддрд░ рджрд╡ा рдФрд░ рдкोрд╖рдг рдк्рд░рдмंрдзрди рд╕े)
- рдХूрд▓ рд▓ाрдЧрдд рдШрдЯрддी рд╣ै рдФрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХी net income рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдЖрддा рд╣ै
ЁЯзСЁЯПл рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг (Training Programs)
рд░ाрдЬीрд╡ рдЦुрдж рдпा рд╕рд╣рдпोрдЧी рд╕ंрд╕्рдеाрдУं рдХे рд╕ाрде рдиिрдЪрд▓े рд╕्рддрд░ рд╕े рд▓ेрдХрд░ рдПрдбрд╡ांрд╕ рд▓ेрд╡рд▓ рддрдХ рдЯ्рд░ेрдиिंрдЧ рджेрддे рд╣ैं:
- рдмेрд╕िрдХ: рдоोрдмाрдЗрд▓-рдмेрд╕्рдб рдлीрд▓्рдб рдоॉрдиिрдЯрд░िंрдЧ, рдб्рд░ोрди-рд╕ेрдл्рдЯी, рдмेрд╕िрдХ рд╕ेंрд╕рд░ рдЗंрд╕्рдЯाрд▓ेрд╢рди
- рдЗंрдЯрд░рдоीрдбिрдПрдЯ: рдб्рд░ोрди рд╕्рдк्рд░े рд╕ेрдЯрдЕрдк, NDVI рдЗрдоेрдЬ рдЗंрдЯрд░рдк्рд░िрдЯेрд╢рди, рдбेрдЯा рд▓ॉрдЧिंрдЧ
- рдПрдбрд╡ांрд╕: AI-рдЖрдзाрд░िрдд рд░ोрдЧ рдкрд╣рдЪाрди, IoT рдлीрд▓्рдб рдиेрдЯрд╡рд░्рдХ рдбिрдЬ़ाрдЗрди, рдмिрдЬрдиेрд╕ рдоॉрдбрд▓िंрдЧ (agri-startup)
рдк्рд░рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕्рдкेрд╕िрдлिрдХेрд╢рди्рд╕ (example):
- рдЕрд╡рдзि: 3–7 рджिрди (рдмेрд╕िрдХ), 2–4 рд╕рдк्рддाрд╣ (рдПрдбрд╡ांрд╕)
- рд╢ुрд▓्рдХ: рд╕ंрд╕्рдеाрди/рд╕्рдеाрди рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े (рд╕рдм्рд╕िрдбी/рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕्рдХीрдо рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ोрдиे рдкрд░ рдХрдо)
- рдк्рд░рдоाрдг рдкрдд्рд░: Field demo + certification
- рд╕рдкोрд░्рдЯ: 6 рдорд╣ीрдиे рдХा рдЯेрдХ्рдиिрдХрд▓ рд╣ेрд▓्рдкрд▓ाрдЗрди/WhatsApp рдЧ्рд░ुрдк
ЁЯЪЬ рдХैрд╕े рд╢ुрд░ू рдХрд░ें — рд╕्рдЯेрдк-рдмाрдп-рд╕्рдЯेрдк рдЧाрдЗрдб
- рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рдЖрдХрд▓рди: рдоिрдЯ्рдЯी рдЯेрд╕्рдЯ рдФрд░ рдкाрдиी рдХी рдЙрдкрд▓рдм्рдзрддा
- рд╕ेंрд╕рд░्рд╕ рдФрд░ рдХрдиेрдХ्рдЯिрд╡िрдЯी рдЪुрдирдиा: LoRa for large fields, NB-IoT where coverage exists
- рдб्рд░ोрди рдСрдкрд░ेрдЯрд░ рдЯ्рд░ेрдиिंрдЧ рд▓ेрдиा рдФрд░ рд▓ोрдХрд▓ рд░ेрдЧुрд▓ेрд╢рди рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░рдиा
- рдбेрдЯा рдХрд▓ेрдХ्рдЯ рдХрд░ें рдФрд░ 4–6 рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдиिрд░्рдгрдп рд▓ें
- рд╕्рдеाрдиीрдп рдХृрд╖ि рд╡िрднाрдЧ/NGO рд╕े рд╕рдм्рд╕िрдбी рдФрд░ рд╕्рдХीрдо рдХे рд▓िрдП рд╕ंрдкрд░्рдХ рд░рдЦें
ЁЯУЪ рдХेрд╕ рд╕्рдЯрдбी рдФрд░ рдлीрд▓्рдб-рдбेрдоो
рд░ाрдЬीрд╡ рдиे рдХрдИ рдлीрд▓्рдб-рдбेрдоो рдЖрдпोрдЬिрдд рдХिрдП рдЬрд╣ाँ рдл़ॉрд▓ो-рдЕрдк рдоें рдоिрд▓ी рдк्рд░рдоुрдЦ рдмाрддें:
- рдЯрдоाрдЯрд░ рдоें early blight рдХा NDVI-based early detection → 7 рджिрдиों рдоें рд░ोрдХрдеाрдо
- рдкрд▓्рд╕ рдоें targeted foliar spray рд╕े flowering рдмрдв़ा рдФрд░ yield +22%
- рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рд░ेрд▓-рдЗрд░ीрдЧेрд╢рди рд╕े drip + smart scheduling рдкрд░ switch рдХрд░ рдкाрдиी рдХी рдЦрдкрдд рдЖрдзी рд╣ुрдИ
ЁЯТ╕ рдЕрдиुрдоाрдиिрдд рд▓ाрдЧрдд (Indicative cost ranges)
(рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рд╣ोрдиे рдХे рд▓िрдП рд╕्рдеाрдиीрдп рд╡ैрд░िрдПрд╢рди рд╣ो рд╕рдХрддे рд╣ैं — рдпे рдЕрдиुрдоाрди 2025 рдХे рдЧ्рд░ाрдоीрдг рдмाрдЬाрд░ рд░ेрдЯ्рд╕ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ैं)
- рдмेрд╕िрдХ рдлीрд▓्рдб рд╕ेंрд╕рд░ рдкैрдХ: ₹8,000 – ₹20,000 рдк्рд░рддि рдпूрдиिрдЯ
- рдХंрд╕्рдпूрдорд░-рдЧ्рд░ेрдб рдПрдЧ्рд░ी рдб्рд░ोрди: ₹45,000 – ₹2,50,000
- рдк्рд░ो-рдЧ्рд░ेрдб рдб्рд░ोрди (RTK enabled): ₹3,00,000 – ₹8,00,000+
- рдбाрдЯा рдПрдиाрд▓िрдЯिрдХ्рд╕ рд╕ॉрдл्рдЯрд╡ेрдпрд░ рд╕рдм्рд╕рдХ्рд░िрдк्рд╢рди: ₹2,000 – ₹15,000/рдоाрд╣ (рдл़ीрдЪрд░ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)
❓ рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкूрдЫे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рд╡ाрд▓ (FAQ)
Q: рдХ्рдпा рдЫोрдЯे рдХिрд╕ाрди рдХे рд▓िрдП рдб्рд░ोрди рд▓ाрднрдХाрд░ी рд╣ैं?
A: рд╣ाँ — рдЕрдЧрд░ рдб्рд░ोрди рд╕ेрд╡ाрдПँ рд╕ाрдЭा (service model) рдпा рдХॉрди्рдЯ्рд░ैрдХ्рдЯिंрдЧ рдХे рдЬ़рд░िрдпे рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдХрд░ाрдИ рдЬाрдПं।
Q: рдХ्рдпा рд╕ेंрд╕рд░ рдФрд░ рдбाрдЯा рдорд╣ंрдЧा рд╣ोрддा рд╣ै?
A: рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоें рдиिрд╡ेрд╢ рдЬ़рд░ूрд░ी рд╣ै, рдкрд░ 1–2 рдлрд╕рд▓ рдЪрдХ्рд░ рдоें рд╣ी рд▓ाрдЧрдд-рд▓ाрдн рджिрдЦрдиा рд╢ुрд░ू рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।
Q: рд░ाрдЬीрд╡ рдХी рдЯ्рд░ेрдиिंрдЧ рдХैрд╕े рдЬॉрдЗрди рдХрд░ूँ?
A: рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рд╡े рд▓ोрдХрд▓ agri-centers рдФрд░ colleges рдХे рд╕ाрде camps рдЖрдпोрдЬिрдд рдХрд░рддे рд╣ैं — рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рдпा рд▓ोрдХрд▓ рдХृрд╖ि рд╡िрднाрдЧ рд╕े рдЕрдкрдбेрдЯ рд▓ें।
ЁЯФЪ рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖
рд░ाрдЬीрд╡ рд╕ाрдИ рд░ेрдб्рдбी рдХी рдХрд╣ाрдиी рдмрддाрддी рд╣ै рдХि рдЬрдм рддрдХрдиीрдХ рдФрд░ рдХृрд╖ि рдоिрд▓рддी рд╣ै, рддो рди рд╕िрд░्рдл рдЙрдд्рдкाрджрди рдмрдв़рддा рд╣ै рдмрд▓्рдХि рдпुрд╡ा рднी рдЦेрддी рдХो рдЖрдХрд░्рд╖рдХ рдХрд░िрдпрд░ рдХे рд░ूрдк рдоें рдЕрдкрдиाрдиे рд▓рдЧрддे рд╣ैं। рд╕्рдоाрд░्рдЯ рдлाрд░्рдоिंрдЧ рд╕े рди рдХेрд╡рд▓ рд╕ंрд╕ाрдзрди рдмрдЪрддे рд╣ैं рдмрд▓्рдХि рдХिрд╕ाрди рдХी рдЖрдп рднी рд╕्рдеाрдпी рд░ूрдк рд╕े рд╕ुрдзрд░рддी рд╣ै।
рдЕрдЧрд░ рдЖрдк рдПрдХ рдХिрд╕ाрди, startup founder рдпा рд╡िрдж्рдпाрд░्рдеी рд╣ैं рдФрд░ рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдЦेрддी рдоें рдХрджрдо рд░рдЦрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं — рдпрд╣ рд╕рд╣ी рд╕рдордп рд╣ै।
рд▓ेрдЦрдХ: Advance Farming Techniques ЁЯМ▒ЁЯРЫЁЯРЮ
рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं:
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें