Writer: - Advance Farming Techniques ЁЯМ▒ЁЯРЫЁЯРЮ
рдХौрди рд╕ी рд╕рдорд╕्рдпा рдХिрд╕ाрди рдЕрднी рднी рдЭेрд▓ рд░рд╣े рд╣ैं?
рдЕрдзिрдХрддрд░ рдХिрд╕ाрди рдЕрднी рднी рдХрдо рдоुрдиाрдл़ा, рдЙрдд्рдкाрджрди рд▓ाрдЧрдд рдХी рдКँрдЪी рд░рд╕ीрдж, рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЦрд░ाрдмी рдФрд░ рдмाрдЬाрд░ рддрдХ рдкрд╣ुंрдЪ рди рд╣ोрдиे рдЬैрд╕ी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рд╕े рдЬूрдЭрддे рд╣ैं। рдЫोрдЯे рдЦेрдд, рд░рд╕ाрдпрдиों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░рддा рдФрд░ рдЬрд▓-рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХा рдЧрд▓рдд рдЙрдкрдпोрдЧ рдЗрди рдкрд░ेрд╢ाрдиिрдпों рдХो рдмрдв़ाрддे рд╣ैं।
ЁЯФН рдЗрд╕ рдм्рд▓ॉрдЧ рдоें рдХ्рдпा рдоिрд▓ेрдЧा (рд╕्рдкेрд╕िрдлिрдХेрд╢рди)
- рдЬैрд╡िрдХ рдЦेрддी, рдб्рд░िрдк рд╕िंрдЪाрдИ, рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдХी рд╡िрд╕्рддृрдд рддрдХрдиीрдХें
- рдХрджрдо-рджрд░-рдХрджрдо рдХाрд░्рдпрд╡िрдзि (How-to) — рд╕рд░рд▓ рднाрд╖ा рдоें
- рд▓ाрдЧрдд рдЕрдиुрдоाрди рдПрд╡ं рд╕ंрднाрд╡िрдд рдоुрдиाрдл़ा—рд░ेंрдЬ рдоें
- рдпुрд╡ा рдФрд░ рдорд╣िрд▓ा-рдк्рд░ेрд░िрдд рд╕्рдЯाрд░्рдЯрдЕрдк рдЖрдЗрдбिрдпा + рдмिрдЬрдиेрд╕ рдоॉрдбрд▓ рдХे рдЫोрдЯे рдЙрджाрд╣рд░рдг
- рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ рдФрд░ рд╕рд░्рдЯिрдлिрдХेрд╢рди рдХे рдЙрдкрдпोрдЧी рд╕ुрдЭाрд╡
ЁЯМ┐ 1. рдЬैрд╡िрдХ рдЦेрддी (Organic Farming) — рдХ्рдпा рд╣ै рдФрд░ рдХैрд╕े рдХрд░ें?
рдХ्рдпा рд╣ै: рд░рд╕ाрдпрди рдоुрдХ्рдд рдЦेрддी — рдк्рд░ाрдХृрддिрдХ рдЦाрдж рдФрд░ рдЬैрд╡िрдХ рдХीрдЯрдиाрд╢рдХों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ।
рдХैрд╕े рдХाрдо рдХрд░рддी рд╣ै (рд╕्рдЯेрдк-рдмाрдп-рд╕्рдЯेрдк):
- рдоिрдЯ्рдЯी рдЯेрд╕्рдЯ: NPK рдФрд░ pH рдЬाँрдЪ рдХрд░ाрдПँ (рд╕्рдеाрдиीрдп рд▓ैрдм / рдХृрд╖ि рд╡िрднाрдЧ)।
- рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рддैрдпाрд░ рдХрд░ें: рдЧोрдмрд░ + рдкрдд्рддिрдпाँ + рдЫीрд▓ (C:N рдЕрдиुрдкाрдд ~ 25–30:1)।
- рдЬैрд╡िрдХ рдЗрдиोрд╡ेрд╢рди: рдЬीрд╡ाрдоृрдд/рдШрдирдЬीрд╡ाрдоृрдд рдХा рдЫिрдб़рдХाрд╡ — 10–15 рджिрди рдоें рдПрдХ рдмाрд░ (рдлрд╕рд▓-рдЖрдзाрд░िрдд)।
- рд░ोрдЯेрд╢рди рдФрд░ рдХрд╡рд░्рд╕: рдлрд╕рд▓ рдЪрдХ्рд░ рдЕрдкрдиाрдПँ; рд▓ेрдЧ्рдпूрдо्рд╕ рд╕े рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди рдмрдв़ेрдЧा।
рд╕ाрдзाрд░рдг рд╕्рдкेрд╕िрдлिрдХेрд╢рди (рдЫोрдЯा рдкैрдоाрдиा — 1 рдПрдХрдб़):
- рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддा: 2–4 рдЯрди/рдПрдХрдб़/рд╕ाрд▓
- рдШрдирдЬीрд╡ाрдоृрдд: 50–100 рд▓ीрдЯрд░/рдПрдХрдб़/рдЫिрдб़рдХाрд╡
- рдмीрдЬ: рдЬैрд╡िрдХ/рд╕्рдеाрдиीрдп рдк्рд░рдоाрдгीрдХрд░рдг рдмीрдЬ
- рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рд▓ाрдЧрдд: ₹10,000–₹40,000 (рдмीрдЬ, рдмीрдЬ рд░ोрдкрдг, рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдл्рд▓ेрдХ्рд╕)
- рд╕ंрднाрд╡िрдд рдоुрдиाрдл़ा: рдкाрд░ंрдкрд░िрдХ рдЦेрддी рдХी рддुрд▓рдиा рдоें 20–80% рдЕрдзिрдХ, рдлрд╕рд▓ рд╡ рдоाрд░्рдХेрдЯ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░।
ЁЯТз 2. рдб्рд░िрдк рд╕िंрдЪाрдИ (Drip Irrigation) — рддрдХрдиीрдХ рдФрд░ рдлाрдпрджे
рдХ्рдпा рд╣ै: рдкाрдиी рдХो рдмूंрдж-рдмूंрдж рдЬрдб़ों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪाрдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдгाрд▓ी — рдкाрдиी рдФрд░ рдКрд░्рдЬा рджोрдиों рдмрдЪрддी рд╣ैं।
рдХрджрдо-рджрд░-рдХрджрдо рд╕ेрдЯрдЕрдк:
- рдбिрдЬ़ाрдЗрди: рдЦेрдд рдХा рдирдХ्рд╢ा рдмрдирд╡ाрдПँ — рд▓ाрдЗрди рд▓ंрдмाрдИ, рдоुрдЦ्рдп рд▓ाрдЗрди, рд╕рдм-рд▓ाрдЗрди, рдб्рд░िрдк рдЗрдоिрдЯрд░ рд╕्рдкेрд╕िंрдЧ।
- рдкाрдЗрдкिंрдЧ: PE рдкाрдЗрдк 16–25 mm (рдоेрди), 12 mm рд╕рдм-рд▓ाрдЗंрд╕।
- рдлिрд▓्рдЯ्рд░ेрд╢рди рдпूрдиिрдЯ: 120–150 mesh рд╕ैंрдб + рдбिрд╕्рдХ рдлिрд▓्рдЯрд░ (рдЬрд▓ рд╕्рд░ोрдд рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े)।
- рдк्рд░ेрд╢рд░ рд░ेрдЧुрд▓ेрдЯрд░ рд╡ рдЯाрдЗрдорд░: рдк्рд░ेрд╢рд░ 1.0–1.5 kg/cm² рдмेрд╣рддрд░ рд░рд╣рддा рд╣ै।
- рдлрд░्рдЯिрдЧेрд╢рди: рдкाрдиी рдХे рд╕ाрде рдж्рд░рд╡ рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рдбाрд▓рдиे рдХे рд▓िрдП рдЫोрдЯी рдЯैंрдХ + рдб्рд░िрдк рдХрдиेрдХ्рдЯ।
рд╕्рдкेрд╕िрдлिрдХेрд╢рди рдФрд░ рд▓ाрдЧрдд (рд▓рдШु рдЕрдиुрдоाрди):
- 1 рдПрдХрдб़ рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдоाрдиिрдд рд╕ेрдЯрдЕрдк рд▓ाрдЧрдд: ₹25,000–₹80,000 (рдбिрдЬ़ाрдЗрди рд╡ рд╕ाрдоाрди рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)
- рдЙрдкрдЬ рд╡ृрдж्рдзि: 20–40% рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै
- рдкाрдиी рдмрдЪрдд: 50–80% рдкाрдиी рдХी рдмрдЪрдд
ЁЯк▒ 3. рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ (Worm Composting) — рдШрд░ рд╕े рдХрдо рд▓ाрдЧрдд рдоें рдЙрдд्рдкाрдж
рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯिंрдЧ рдоें рд░ेрдб рд╡िрд▓ेрдЯ рд╡рд░्рдо्рд╕ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рдСрд░्рдЧेрдиिрдХ рдЦाрдж рдмрдиाрддे рд╣ैं।
рдХрджрдо:
- рдмेрдб рдмрдиाрдЗрдП — рд▓рдХрдб़ी рдпा рдк्рд▓ाрд╕्рдЯिрдХ рдЯрдм।
- рд╕्рд▓िрдЯрд░/рдХрдЪрд░ा (рдирдо рдкрдд्рддे, рд╕рдм्рдЬी рдХा рдмрдЪा рд╣ुрдЖ рд╣िрд╕्рд╕ा) рдбाрд▓ें।
- рд╡рд░्рдо рджрд░्рдЬ рдХрд░ें (2–5 рдХिрдЧ्рд░ा рд╢ुрд░ुрд╡ाрдд рдХे рд▓िрдП) — 30–60 рджिрдиों рдоें рдЦाрдж рддैрдпाрд░।
рд▓ाрдн рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡рдиाрдПँ:
- рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рд▓ाрдЧрдд рдмрд╣ुрдд рдХрдо: ₹5,000–₹20,000 (рдЯрдм рд╡ рд╡рд░्рдо्рд╕ рд╕рд╣िрдд)
- рдмिрдХ्рд░ी рдоूрд▓्рдп: 1–2 рдХिрд▓ो рдк्рд░рддि рджिрди рдЙрдд्рдкाрджрди рдкрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рдмाрдЬाрд░ рдоें рдЕрдЪ्рдЫी рдоांрдЧ
- рд╕्рдЯाрд░्рдЯрдЕрдк рдЖрдЗрдбिрдпा: рдкैрдХेрдЬ्рдб рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдм्рд░ांрдб рдмрдиाрдиा
ЁЯСйЁЯМ╛ рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдФрд░ рдХрдо-рд▓ाрдЧрдд рдПрдЧ्рд░ी-рд╕्рдЯाрд░्рдЯрдЕрдк्рд╕
рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдШрд░ рд╕े рдпा рдЫोрдЯे рдк्рд▓ॉрдЯ рдкрд░ рд╢ुрд░ू рдХрд░ рд╕рдХрддी рд╣ैं। рдХुрдЫ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдЖрдЗрдбिрдпा:
- рдХिрдЪрди рдЧाрд░्рдбрди/рдоाрдЗрдХ्рд░ोрдЧ्рд░ीрди: 10–20sqm рд╕े рд╢ुрд░ू рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं; рддाрдЬ़ी рд╣рд░्рдм्рд╕ рдХी рдоांрдЧ рдШрд░ेрд▓ू рдФрд░ рд░ेрд╕्рддрд░ां рджोрдиों рдоें рд╣ै।
- рдорд╢рд░ूрдо рдЦेрддी: рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рдиिрд╡ेрд╢ ₹10,000–₹30,000; 30–45 рджिрдиों рдоें рдкрд░िрдгाрдо।
- рдмाрдпो-рдлрд░्рдЯिрд▓ाрдЗрдЬрд░ рдкैрдХिंрдЧ: рдЧोрдмрд░ рдФрд░ рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рд╕े рдкैрдХेрдЯ рдмрдиाрдХрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рдмाрдЬाрд░ рдоें рдмेрдЪрдиा।
рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдоॉрдбрд▓ (рд╕ाрдзाрд░рдг):
- рдиिрд░्рдоाрдг → рдкैрдХेрдЬिंрдЧ → рд▓ोрдХрд▓/рдСрдирд▓ाрдЗрди рдмिрдХ्рд░ी → рд╕рдм्рд╕рдХ्рд░िрдк्рд╢рди рдоॉрдбрд▓
- рд╣рд░िрдд рдк्рд░рдоाрдгрди рдоिрд▓рдиे рдкрд░ рдХीрдордд рдоें 20–50% рдКрдкрд░ рдоिрд▓рддा рд╣ै।
ЁЯЪА рдпुрд╡ा рдХिрд╕ाрди рдФрд░ рд╣ाрдИ-рдЯेрдХ рдПрдЧ्рд░ी-рд╕्рдЯाрд░्рдЯрдЕрдк्рд╕
рдпुрд╡ा рдХिрд╕ाрди рдирдИ рддрдХрдиीрдХें рдЕрдкрдиाрдХрд░ рдЕрдкрдиे рд╡्рдпрд╡рд╕ाрдп рдХो рд╕्рдХेрд▓ेрдмрд▓ рдмрдиा рд░рд╣े рд╣ैं:
- рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдкोрдиिрдХ्рд╕/рдПрд░ोрдкोрдиिрдХ्рд╕: рдЗрдирдбोрд░ рдЦेрддी, рддाрдЬ़ी рдкрдд्рддेрджाрд░ рд╕рдм्рдЬ़िрдпाँ рд╢рд╣рд░ी рдмाрдЬाрд░ рдХो рд╕рдк्рд▓ाрдИ।
- D2C рдм्рд░ांрдб: рдкैрдХ्рдб рд╕рдм्рдЬिрдпाँ/рд╕ॉрд╕/рдЬूрд╕ — рд╕ीрдзे рдЧ्рд░ाрд╣рдХों рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ।
- рдЯेрдХ-рд╕рд░्рд╡िрд╕: рдб्рд░ोрди рд╕рд░्рд╡े, рд╕्рдоाрд░्рдЯ рд╕ेंрд╕рд░, рдФрд░ рдоिрдЯ्рдЯी рдиिрдЧрд░ाрдиी рд╕ेрд╡ाрдПँ рджेрдиा।
рд▓рдШु рдмिрдЬрдиेрд╕ рдХेрд╕ (рдЙрджाрд╣рд░рдг):
рдоाрдЗрдХ्рд░ोрдЧ्рд░ीрди рдХ्рд▓рд╕्рдЯрд░: 100sqm рдЗрдирдбोрд░ рд╕ेрдЯрдЕрдк → рдоाрд╕िрдХ рд░ेрд╡ेрди्рдпू рдЕрдиुрдоाрди ₹30,000–₹80,000 (рд▓ोрдХрд▓ рдбिрдоांрдб рдкрд░)।
ЁЯУИ рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ рдФрд░ рд╕рд░्рдЯिрдлिрдХेрд╢рди
рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ рдЯिрдк्рд╕
- рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा (рдЗंрд╕्рдЯाрдЧ्рд░ाрдо/рд╡्рд╣ाрдЯ्рд╕рдРрдк) рдкрд░ рддाрдЬ़ी рддрд╕्рд╡ीрд░ें рдФрд░ рд░ीрдПрд▓्рд╕ рд╢ेрдпрд░ рдХрд░ें।
- рд╣ोрдЯрд▓/рдХिрд░ाрдиा рд╕्рдЯोрд░/рдСрд░्рдЧैрдиिрдХ рд╢ॉрдк рдХे рд╕ाрде B2B рдбीрд▓।
- рд▓ोрдХрд▓ рдПрдлрдПрдо/рдХॉрдорди рдоाрд░्рдХेрдЯ्рд╕ рдоें рдЯेрд╕्рдЯिंрдЧ/рдЯेрд╕्рдЯрд░ рдкैрдХेрдЯ рдмांрдЯे।
рд╕рд░्рдЯिрдлिрдХेрд╢рди (рдСрдк्рд╢рдирд▓ рдкрд░ рдлाрдпрджेрдоंрдж)
- рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп/рдЖंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдСрд░्рдЧेрдиिрдХ рд╕рд░्рдЯिрдлिрдХेрдЯ (NPOP/PGS) — рдХीрдордд рдмрдв़рддी рд╣ै рдФрд░ рдмाрдЬाрд░ рдЦुрд▓рддा рд╣ै।
- FSSAI/рдзंрдзा рдкंрдЬीрдХрд░рдг — рдкैрдХ्рдб рдк्рд░ोрдбрдХ्рдЯ рдХे рд▓िрдП рдЬрд░ुрд░ी।
ЁЯТб рдлेрдЬ़-рд╡ाрдЗрдЬ़ рдпोрдЬрдиा (рдирдП рд╕्рдЯाрд░्рдЯрдЕрдк рдХे рд▓िрдП)
- рдлेрдЬ़ 1 (0–3 рдоाрд╣): рдоिрдЯ्рдЯी рдЯेрд╕्рдЯ, рдЫोрдЯे рдк्рд░ोрдЯो-рдЯाрдЗрдк (рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ/рдХिрдЪрди рдЧाрд░्рдбрди), рд▓ोрдХрд▓ рдоाрд░्рдХेрдЯ рд░िрд╕рд░्рдЪ
- рдлेрдЬ़ 2 (4–12 рдоाрд╣): рдб्рд░िрдк рд╕ेрдЯрдЕрдк, рдкैрдХेрдЬिंрдЧ, рдм्рд░ांрдбिंрдЧ, рд╕ोрд╢рд▓ рдоीрдбिрдпा рд╢ुрд░ू рдХрд░ें
- рдлेрдЬ़ 3 (12+ рдоाрд╣): рд╕рд░्рдЯिрдлिрдХेрд╢рди, B2B рд╕ाрдЭेрджाрд░ी, рд╕्рдХेрд▓-рдЕрдк (рдмिрдЬрдиेрд╕ рд▓ोрди/рдЧ्рд░ांрдЯ рд╕े рд╡िрд╕्рддाрд░ рдХрд░ें)
ЁЯФР рдЬोрдЦिрдо рдФрд░ рд╕ाрд╡рдзाрдиिрдпाँ
- рд░ोрдЧ/рдХीрдЯ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХे рд▓िрдП рд╕рд╣ी рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг рдФрд░ рдЬैрд╡िрдХ рдЙрдкाрдп рдЕрдкрдиाрдПँ।
- рдб्рд░िрдк рд╕िрд╕्рдЯрдо рдХे рд▓िрдП рдкाрдиी рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдЬांрдЪें (рдлिрд▓्рдЯ्рд░ेрд╢рди рдЬ़рд░ूрд░ी)।
- рдмाрдЬ़ाрд░ рд░िрд╕्рдХ: рд╕ीрдЬрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдоूрд▓्рдп рдЙрддाрд░-рдЪрдв़ाрд╡ рдЖрддा рд╣ै — рдбाрдпрд╡рд░्рд╕िрдлाрдИ рдХрд░ें।
рдиिрджрд░्рд╢рдХ рдЙрджाрд╣рд░рдг (рдм्рд░ेрдХ-рдЗрд╡рди рдЕрдиुрдоाрди)
рдоाрди рд▓ीрдЬिрдП: 0.5 рдПрдХрдб़ рдкрд░ рдб्рд░िрдк + рдЬैрд╡िрдХ рд╕рдм्рдЬी (рдЯрдоाрдЯрд░/рднिंрдбी) —
- рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рдиिрд╡ेрд╢: ~₹40,000–₹90,000
- рдоाрд╣िрдХ рдСрдкрд░ेрд╢рди рд▓ाрдЧрдд: ~₹6,000–₹12,000
- рдкрд╣рд▓ा рд╕ाрд▓ рдЙрдкрдЬ рдФрд░ рдмिрдХ्рд░ी рдХे рдмाрдж рдЕрдиुрдоाрдиिрдд рдм्рд░ेрдХ-рдЗрд╡рди: 8–12 рдоाрд╣ (рд▓ोрдХрд▓ рдбिрдоांрдб рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)
рдиोрдЯ: рдпे рд╕ंрдЦ्рдпाрдПँ рдЕрдиुрдоाрди рд╣ैं—рд╕्рдеाрдиीрдп рдХीрдорддों, рд╢्рд░рдо рд▓ाрдЧрдд рдФрд░ рдлрд╕рд▓ рдЪुрдирдиे рдкрд░ рдлрд░्рдХ рдкрдб़ेрдЧा।
ЁЯУг рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ — рдпाрдиी рдХ्рдпा рдХрд░ें?
рдпुрд╡рдХ рдФрд░ рдорд╣िрд▓ाрдПँ рдЫोрдЯे рдкैрдоाрдиे рд╕े рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдХрд░рдХे рдзीрд░े-рдзीрд░े рддрдХрдиीрдХ (рдЬैрд╡िрдХ рдЦेрддी, рдб्рд░िрдк рд╕िंрдЪाрдИ, рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ) рдЕрдкрдиाрдПँ। рд╕рд╣ी рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ рдФрд░ рд╕рд░्рдЯिрдлिрдХेрд╢рди рдХे рд╕ाрде рдоुрдиाрдл़ा рджोрдЧुрдиा-рддीрди рдЧुрдиा рддрдХ рдмрдв़ рд╕рдХрддा рд╣ै।
ЁЯТм рдХрдоेंрдЯ рдХрд░ें рдпा рд╢ेрдпрд░ рдХрд░ें
рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं:
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें