рд╢рдиिрд╡ाрд░, 29 рдирд╡ंрдмрд░ 2025

ЁЯЪЬ рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд▓िрдП рдмрдб़ी рдЦुрд╢рдЦрдмрд░ी! рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдпूрдиिрдЯ рдкрд░ рдоिрд▓ेрдЧी рд╕рд░рдХाрд░ी рдорджрдж — рдХैрд╕े рдоिрд▓ेрдЧा рдкूрд░ा рдлाрдпрджा ЁЯТ░ЁЯМ▒


рдЖрдЬ рдХे рд╕рдордп рдоें рдХिрд╕ाрди рднाрдЗрдпों рдХी рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ी рджिрдХ्рдХрдд рд╣ै рдмрдв़рддी рд▓ाрдЧрдд рдФрд░ рдШрдЯрддा рдоुрдиाрдл़ा. рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЦाрдж рдорд╣ँрдЧी рдФрд░ рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЙрд░्рд╡рд░рддा рдЧिрд░ рд░рд╣ी рд╣ै। рдРрд╕ी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╕рд░рдХाрд░ рдиे рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдпूрдиिрдЯ рдкрд░ рдЖрд░्рдеिрдХ рдорджрдж рд╢ुрд░ू рдХी рд╣ै — рддाрдХि рдЖрдк рдЦुрдж рдХी рд╢ुрдж्рдз рдЬैрд╡िрдХ рдЦाрдж рдмрдиा рд╕рдХें рдФрд░ рдЦेрддी рдХा рдоुрдиाрдл़ा рдмрдв़ा рд╕рдХें। ЁЯРЫЁЯМ╛


ЁЯМ▒ рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ — рд╕рд░рд▓ рдкрд░िрдЪрдп

рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рд╡рд╣ рдЬैрд╡िрдХ рдЦाрдж рд╣ै рдЬिрд╕े рдХेंрдЪुрдУं (рд╡рд░्рдо्рд╕) рдХी рдорджрдж рд╕े рдЧोрдмрд░, рдлрд╕рд▓ рдЕрд╡рд╢ेрд╖ рдФрд░ рдХिрдЪрди рд╡ेрд╕्рдЯ рд╕े рдмрдиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдоिрдЯ्рдЯी рдХो рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ों, рд╕ूрдХ्рд╖्рдордЬीрд╡ рдФрд░ рд╕ंрд░рдЪрдиा рджेрддा рд╣ै — рдЬिрд╕рд╕े рдлрд╕рд▓ рдордЬрдмूрдд рдФрд░ рдкैрджाрд╡ाрд░ рдмрдв़рддी рд╣ै।

✅ рдЗрд╕ рдм्рд▓ॉрдЧ рдоें рдХ्рдпा рдоिрд▓ेрдЧा (TL;DR)

  • рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдпूрдиिрдЯ рдХी рд╡िрд╕्рддृрдд рд╕्рдкेрд╕िрдлिрдХेрд╢рди рдФрд░ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी ЁЯз░
  • рд▓ाрдЧрдд рдФрд░ рд╕ंрднाрд╡िрдд рд╕рдм्рд╕िрдбी рдХा рдЕрдиुрдоाрди ЁЯТ╡
  • рд╕्рдЯेрдк-рдмाрдп-рд╕्рдЯेрдк рд╕्рдеाрдкрдиा рдФрд░ рдоेंрдЯेрдиेंрд╕ рдЧाрдЗрдб ЁЯЫа️
  • рдлाрдпрджे, ROI рдФрд░ рдЦेрддी рдоें рдк्рд░рднाрд╡ (рдб्рд░िрдк рд╕िंрдЪाрдИ рд╕рд╣िрдд) ЁЯМ╛ЁЯТз
  • рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкूрдЫे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рд╡ाрд▓ (FAQ) рдФрд░ рдЯ्рд░рдмрд▓рд╢ूрдЯिंрдЧ ❓

ЁЯФм рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдпूрдиिрдЯ — рд╕्рдкेрд╕िрдлिрдХेрд╢рди рдФрд░ рдоॉрдбрд▓

рдиीрдЪे рддीрди рд╕ाрдоाрди्рдп рдоॉрдбрд▓ рджिрдП рдЬा рд░рд╣े рд╣ैं: рдШрд░-рдЖрдзाрд░िрдд (рдШрд░ рдХे рд▓िрдП), рдЫोрдЯे рдХिрд╕ाрди (1–2 рдПрдХрдб़) рдФрд░ рдХрдорд░्рд╢िрдпрд▓ (5 рдПрдХрдб़ рд╕े рдЕрдзिрдХ)

рдоॉрдбрд▓рдЬрдЧрд╣ (рдЕрдиुрдоाрди)рдХुрд╢рд▓ рдЙрдд्рдкाрджрди / рдЪрдХ्рд░рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХी рдЬ़рд░ूрд░рдд (рдк्рд░рддि рдЪрдХ्рд░)рд▓ाрдЧрдд (рдЕрдиुрдоाрди INR)
рдШрд░-рдЖрдзाрд░िрдд 6×4 рдл़ीрдЯ (рдЫाрдпा) 50–100 kg (45–60 рджिрди) рдЧोрдмрд░ 50–100 kg, рдлрд╕рд▓ рдХрдЪрд░ा 100–200 kg, 0.5–1 kg рдХेंрдЪुрдП 5,000 – 12,000
рдЫोрдЯा рдХिрд╕ाрди 12×10 рдл़ीрдЯ 300–600 kg (45–60 рджिрди) рдЧोрдмрд░ 300–500 kg, рдлрд╕рд▓ рдХрдЪрд░ा 500–800 kg, 5–10 kg рдХेंрдЪुрдП 25,000 – 70,000
рдХрдорд░्рд╢िрдпрд▓ / KVK 20×30 рдл़ीрдЯ рдпा рдЕрдзिрдХ 1000–5000 kg (рдЪрдХ्рд░) рдЧोрдмрд░ 1–3 рдЯрди, рдлрд╕рд▓ рдХрдЪрд░ा 2–5 рдЯрди, 20–50 kg рдХेंрдЪुрдП 1,50,000 – 6,00,000+
рдиोрдЯ: рднाрд░рдд рдоें рд╕рдм्рд╕िрдбी рд░ाрд╢ि рд░ाрдЬ्рдп рдФрд░ рдпोрдЬрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмрджрд▓рддी рд╣ै — рдХुрдЫ рд░ाрдЬ्рдпों рдоें 50% рддрдХ рдФрд░ рдХुрдЫ рдоें 75% рддрдХ рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓ рд╕рдХрддी рд╣ै। рдЖрд╡ेрджрди рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╕्рдеाрдиीрдп рдХृрд╖ि рд╡िрднाрдЧ рд╕े рдкुрд╖्рдЯिрдХрд░рдг рдЬ़рд░ूрд░ рд▓ें।

ЁЯЫа️ рдХैрд╕े рд▓рдЧाрдПँ — рд╕्рдЯेрдк-рдмाрдп-рд╕्рдЯेрдк (рд╕рд░рд▓ рднाрд╖ा)

  1. рд╕्рдеाрди рдЪुрдиें: рдЫाрдпा рд╡ाрд▓ा, рдкाрдиी рдиिрдХाрд╕ рдЕрдЪ्рдЫा рдФрд░ рдЦेрдд/рдЖंрдЧрди рдХे рдкाрд╕।
  2. рдмेрдб/рдкिрдЯ рддैрдпाрд░ рдХрд░ें: рдИंрдЯ рдпा рд▓рдХрдб़ी рдХी рд╕ीрдоाрдПँ рдмрдиाрдПं, рдпा рдмрд╕ рдЬрдоीрди рдкрд░ рдКँрдЪा рдмिрдЫाрд╡।
  3. рдмेрд╕ рдоैрдЯेрд░िрдпрд▓: рдкрд╣рд▓े 10–15 cm рд╕ूрдЦी рд▓рдХрдб़ी/рднुрд╕्рд╕े рдХी рдкрд░рдд।
  4. рдкрд░рдд-рджрд░-рдкрд░рдд рд╕ाрдордЧ्рд░ी: рдЧोрдмрд░, рд╣рд░ी рд╕ाрдордЧ्рд░ी (рдХрдЪ्рдЪा), рд╕ूрдЦी рдкрдд्рддिрдпाँ — рд╣рд░ рдкрд░рдд рдкрд░ рд╣рд▓्рдХा рдкाрдиी рдЫिрдб़рдХें।
  5. рдХेंрдЪुрдП рдбाрд▓ें: рдоिрд╢्рд░рдг рддैрдпाрд░ рд╣ोрдиे рдкрд░ рдХेंрдЪुрдП рд░рдЦें (0.5–1 kg/рдЫोрдЯा рдоॉрдбрд▓)।
  6. рдирдоी рдФрд░ рд╣рд╡ाрджाрд░ рд░рдЦें: рд╣рдоेрд╢ा рд╣рд▓्рдХी рдирдоी рд░рдЦें — рди рдЬ्рдпाрджा рдЧिрд▓ा, рди рд╕ूрдЦा।
  7. рдХрд╡рд░ рдФрд░ рджेрдЦрд░ेрдЦ: рдмिрдЫाрд╡ рдХो рдмैрдЧ/рдЯाрд░्рдк рд╕े рдврдХें рдФрд░ 2–3 рджिрди рдоें рдкрд░рдд рдмрджрд▓ें рдпा рд╣рд╡ा рджें।
  8. рдХрдЯाрдИ/рд╣ैрд░्рд╡ेрд╕्рдЯ: 45–60 рджिрдиों рдоें рддैрдпाрд░ рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдиिрдХाрд▓ рд▓ें।

ЁЯТз рдб्рд░िрдк рд╕िंрдЪाрдИ рдХे рд╕ाрде рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдХैрд╕े рдорджрдж рдХрд░рддा рд╣ै?

рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЬрд▓рдзाрд░рдг рдХ्рд╖рдорддा рдмрдв़ाрддा рд╣ै — рдЗрд╕рдХा рдорддрд▓рдм рд╣ै рдХि рдб्рд░िрдк рд╕िрд╕्рдЯрдо рдХрдо рдмाрд░ рдкाрдиी рджे рдХрд░ рднी рдкौрдзे рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рдкाрдиी рдкा рд▓ेрддे рд╣ैं। рдирддीрдЬा: рдкाрдиी рдХी рдмрдЪрдд рдФрд░ рдлрд╕рд▓ рдХी рдмेрд╣рддрд░ рдкैрджाрд╡ाрд░।

ЁЯУИ рдлाрдпрджे рдФрд░ ROI (рд▓ाрдн) — рдХ्рдпा рдЙрдо्рдоीрдж рд░рдЦें?

  • рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЙрд░्рд╡рд░рддा рд╕ुрдзाрд░: рд╕ूрдЦाрдкрди рдХрдо, рд╕ूрдХ्рд╖्рдордЬीрд╡ рдмрдв़рддे рд╣ैं।
  • рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЦाрдж рдХी рдмрдЪрдд: 30–60% рддрдХ рдХрдо рдЬрд░ूрд░рдд (рдлрд╕рд▓ рдФрд░ рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)।
  • рдЙрдкрдЬ рдоें рд╡ृрдж्рдзि: 10–30% рддрдХ рдмрдв़ोрддрд░ी рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рджेрдЦी рдЬाрддी рд╣ै (рдлрд╕рд▓ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)।
  • рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЖрдп: рд╢ुрдж्рдз рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдмेрдЪрдХрд░ рдЕрддिрд░िрдХ्рдд рдЖрдорджрдиी।
  • рд▓ंрдмी рдЕрд╡рдзि рд▓ाрдн: рдоिрдЯ्рдЯी рд╕ंрд░рдЪрдиा рдФрд░ рд╕рддрдд рдЦेрддी рдоें рдорджрдж।

ЁЯУМ рдоेंрдЯेрдиेंрд╕ рдЯिрдк्рд╕ (рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ)

  • рдирдоी рдмрдиाрдП рд░рдЦें — рд╕ूрдЦрдиे рдкрд░ рд╣рд▓्рдХा рдкाрдиी рджें, рдкрд░ рдЬрд▓рдЬрдоाрд╡ рди рд╣ोрдиे рджें।
  • рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЕрдо्рд▓ीрдп рд╕ाрдордЧ्рд░ी рди рдбाрд▓ें (рдЙрджा. рдЕрдзिрдХ рдиींрдмू рд╡ाрд▓ा рдХрдЪрд░ा)।
  • рд░ैрдЯ/рдЪींрдЯिрдпों рд╕े рдмрдЪाрд╡ — рдЪाрд░ा рдКрдкрд░ рдЙрдаाрдХрд░ рд░рдЦें рдФрд░ рд╕ाрдл़ рдЬрдЧрд╣ рд░рдЦें।
  • рдХेंрдЪुрдУं рдХो рд╕ीрдзे рддेрдЬ़ рдзूрдк рд╕े рдмрдЪाрдПँ।
  • рд░ोрдЧ рд▓рдЧрдиे рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡िрдд рднाрдЧ рдЕрд▓рдЧ рдХрд░ рджें рдФрд░ рд╕ुрдЦी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдоिрд▓ाрдПँ।

❓ рд╕ाрдоाрди्рдп рдк्рд░рд╢्рди (FAQ)

1. рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдмрдирддे рдХिрддрдиे рджिрди рд▓рдЧрддे рд╣ैं?

рдЖрдо рддौрд░ рдкрд░ 45–60 рджिрди, рдкрд░ рддाрдкрдоाрди рдФрд░ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ 30–90 рджिрдиों рддрдХ рдмрджрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै।

2. рдХौрди рд╕े рдХेंрдЪुрдП рд╕рдмрд╕े рдЕрдЪ्рдЫे рд╣ैं?

Eisenia fetida рдФрд░ Perionyx excavatus рдЬैрд╕े рд╡рд░्рдо्рд╕ рд▓ोрдХрдк्рд░िрдп рд╣ैं — рдЗрди्рд╣ें KVK рдпा рд╡рд░्рдоी рд╕рдк्рд▓ाрдпрд░्рд╕ рд╕े рдЦрд░ीрджा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।

3. рдХ्рдпा рдШрд░ рдоें рд░рдЦें рддो рдмрджрдмू рд╣ोрдЧी?

рдЕрдЧрд░ рд╕ाрдордЧ्рд░ी рд╕ंрддुрд▓िрдд рд╣ै (рд╣рд░ी+рд╕ूрдЦी) рдФрд░ рдирдоी рдаीрдХ рд╣ै рддो рдмрджрдмू рдирд╣ीं рдЖрддी। рдЦрд░ाрдм рдЧंрдз рдХा рдорддрд▓рдм рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХी рдХрдоी рдпा рдЬ्рдпाрджा рдкाрдиी рд╣ै — рдРрд╕े рдоें рд╕ुрдЦी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдоिрд▓ाрдПँ।

4. рд▓ाрдЗрдлрд╕्рдЯाрдЗрд▓/рдЬрдирд░рд▓ рд░рдЦрд░рдЦाрд╡ рдХिрддрдиा рд╕рдордп рд▓ेрддा рд╣ै?

рд░ोрдЬाрдиा 5–10 рдоिрдирдЯ рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг рдЪाрд╣िрдП — рд╕рдк्рддाрд╣ рдоें 1–2 рдмाрд░ рд╣рд▓्рдХी рдлोрд▓ो-рдЕрдк।

ЁЯз╛ рд╕рдм्рд╕िрдбी рдФрд░ рдЖрд╡ेрджрди — рдХ्рдпा рдХрд░ें?

рд╕рд░рдХाрд░ рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдпрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рд╡िрднिрди्рди рдпोрдЬрдиाрдПँ рдЪрд▓рддी рд╣ैं — рдЖрдо рддौрд░ рдкрд░ рдЪрд░рдг рд╣ैं:

  1. рдирдЬ़рджीрдХी рдХृрд╖ि рд╡िрднाрдЧ / KVK рд╕े рд╕ंрдкрд░्рдХ рдХрд░ें।
  2. рдСрдирд▓ाрдЗрди рдкोрд░्рдЯрд▓ рдкрд░ рд░рдЬिрд╕्рдЯрд░ рдХрд░ें рдпा рдСрдл़рд▓ाрдЗрди рдлॉрд░्рдо рд▓ें।
  3. рд╕्рдеाрдиीрдп рдкрд░िрдпोрдЬрдиा рдЕрдзिрдХाрд░ी рд╕े рд╕ाрдЗрдЯ рдиिрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░рд╡ाрдПँ।
  4. рдпрджि рдоंрдЬूрд░ рд╣ुрдЖ рддो рд╕рдм्рд╕िрдбी рд░ाрд╢ि рдЬाрд░ी рд╣ोрдЧी рдФрд░ рдпूрдиिрдЯ рдХी рд▓ाрдЧрдд рдкрд░ рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓ेрдЧी।
рдЯिрдк: рдЖрд╡ेрджрди рдХрд░рддे рд╕рдордп рдЕрдкрдиे рдЦेрдд рдХा рдЖрдзाрд░рднूрдд рд░िрдХॉрд░्рдб (рдХिрд╕ाрдиी рдк्рд░рдоाрдг, рднूрдоि рд░рдЬिрд╕्рдЯ्рд░ेрд╢рди, рдмैंрдХ рдЕрдХाрдЙंрдЯ) рд╕ाрде рд░рдЦें — рдЗрд╕рд╕े рдк्рд░ोрд╕ेрд╕ рддेрдЬ़ рд╣ोрдЧा।

ЁЯФз рдЯ्рд░рдмрд▓рд╢ूрдЯिंрдЧ — рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдФрд░ рд╕рдоाрдзाрди

  • рдХेंрдЪुрдП рдорд░ рд░рд╣े рд╣ैं: рдЪेрдХ рдХрд░ें— рддाрдкрдоाрди рдмрд╣ुрдд рдЕрдзिрдХ/рдХрдо, рдирдоी рдЬ़्рдпाрджा/рдХрдо।
  • рдмрджрдмू рдЖрдиा: рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рдХрдо рд╣ै — рдЪुрдкрдб़ी/рд╣рд▓्рдХी рд╣рд╡ाрджाрд░ी рджें рдФрд░ рд╕ूрдЦा рдкрджाрд░्рде рдоिрд▓ाрдПँ।
  • рдХीрдЯ/рд░ैрдЯ: рдврдХ рдХрд░ рд░рдЦें рдФрд░ рдЖрд╕рдкाрд╕ рд╕рдл़ाрдИ рд░рдЦें; рдпрджि рдЬ़рд░ूрд░рдд рд╣ो рддो рдЬाрд▓ी рд▓рдЧाрдПँ।

ЁЯУЛ рдЙрдкрдпोрдЧ рдФрд░ рдЕрдиुрдкाрдд — рдЦेрдд рдоें рдХैрд╕े рд▓рдЧाрдПँ

рд╕ाрдоाрди्рдп рддौрд░ рдкрд░ рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдХो рдмीрдЬ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдпा рдкोрдЯाрд╢/рдлॉрд╕्рдлोрд░рд╕ рдХे рд╕ाрде рдоिрд╢्рд░िрдд рдХрд░рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै:

  • рд░рдЦ-рдЫाрдб़ рдЕрдиुрдкाрдд (рдЯॉрдк-рдб्рд░ेрд╕): 1–2 рдЯрди/рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ (рдлрд╕рд▓ рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)
  • рд░ोрдкрдг рдХे рд╕рдордп рдоिрдЯ्рдЯी рдоें рдоिрд▓ाрдиे рдХे рд▓िрдП: 500 kg – 1 рдЯрди/рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░
  • рдкॉрдЯ рдХрд▓्рдЪрд░/рд╕рдм्рдЬिрдпों рдХे рд▓िрдП: 2–5 kg рдк्рд░рддि рдкौрдзा (рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рдЪрд░рдг рдоें рдоिрд╢्рд░рдг)

ЁЯУЮ рдорджрдж рдФрд░ рд╕ंрд╕ाрдзрди

рдирдЬ़рджीрдХी KVK (Krishi Vigyan Kendra), рдХृрд╖ि рд╡िрднाрдЧ рдпा NGO рд╕े рд╕ंрдкрд░्рдХ рдХрд░ें। рдХрдИ KVK рд╡рд░्рдоी рдпूрдиिрдЯ рдкрд░ рдЯ्рд░ेрдиिंрдЧ рднी рджेрддे рд╣ैं।

рдХ्рдпा рдЖрдк рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдпूрдиिрдЯ рд▓рдЧाрдиा рдЪाрд╣рддे рд╣ैं?
рдиीрдЪे рдХрдоेंрдЯ рдХрд░ें рдпा рдЗрд╕ рдкोрд╕्рдЯ рдХो рдЕрдкрдиे рдХिрд╕ाрди рдоिрдд्рд░ों рдХे рд╕ाрде рд╢ेрдпрд░ рдХрд░ें — рдЬिрд╕рд╕े рдЬ्рдпाрджा рдХिрд╕ाрди рдЬैрд╡िрдХ рдЦेрддी рдХी рдУрд░ рдмрдв़ें! ЁЯМ▒ЁЯЪЬ

✍️ Writer: Advance Farming Techniques ЁЯМ▒ЁЯРЫЁЯРЮ

рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं:

рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें