рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХृрд╖ि рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдПрдХ рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдФрд░ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиी рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЙрд░्рд╡рд░рддा, рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ों рдХी рдоाрдд्рд░ा, рднौрддिрдХ рдФрд░ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХी рд╕рдЯीрдХ рдЬाрдирдХाрд░ी рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдЙрдирдХी рднूрдоि рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдмेрд╣рддрд░ рдвंрдЧ рд╕े рд╕рдордЭрдиे рдФрд░ рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рддрдеा рд╕िंрдЪाрдИ рдЬрд▓ рдХा рдХुрд╢рд▓ рдк्рд░рдмंрдзрди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдХрд░рддा рд╣ै।
рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХ्рдпा рд╣ै?
рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдПрдХ рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдгाрдд्рдордХ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдирдоूрдиों рдХा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░ рдЙрдирдХे рд╡िрднिрди्рди рддрдд्рд╡ों рдФрд░ рдЧुрдгों рдХी рдкрд╣рдЪाрди рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдпрд╣ рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡िрд╢ेрд╖рддाрдУं рдХा рдЖрдХрд▓рди рдХрд░рддा рд╣ै:
1. рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ों рдХी рдоाрдд्рд░ा – рдоिрдЯ्рдЯी рдоें рдоौрдЬूрдж рдк्рд░рдоुрдЦ рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ (Primary Nutrients) рдЬैрд╕े рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди (N), рдлॉрд╕्рдлोрд░рд╕ (P), рдкोрдЯैрд╢िрдпрдо (K) рддрдеा рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ (Micro Nutrients) рдЬैрд╕े рдЬिंрдХ (Zn), рдЖрдпрд░рди (Fe), рдоैрдЧ्рдиीрд╢िрдпрдо (Mg), рдмोрд░ॉрди (B) рдЖрджि рдХी рдоाрдд्рд░ा рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг।
2. рдоिрдЯ्рдЯी рдХा pH рд╕्рддрд░ – рдпрд╣ рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рдХि рдоिрдЯ्рдЯी рдЕрдо्рд▓ीрдп, рдХ्рд╖ाрд░ीрдп рдпा рддрдЯрд╕्рде рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рдФрд░ рдлрд╕рд▓ рдЪрдпрди рдоें рдорджрдж рдоिрд▓рддी рд╣ै।
3. рдЬैрд╡िрдХ рдХाрд░्рдмрди рдХा рд╕्рддрд░ – рдпрд╣ рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЙрд░्рд╡рд░рддा рдФрд░ рдЬीрд╡ांрд╢ рдХाрд░्рдмрди рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдХो рдЗंрдЧिрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдЬो рдЬैрд╡िрдХ рдЦेрддी рдХे рд▓िрдП рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।
4. рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдмрдиाрд╡рдЯ (Texture) – рдпрд╣ рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै рдХि рдоिрдЯ्рдЯी рд░ेрддीрд▓ी, рджोрдордЯ рдпा рдЪिрдХрдиी рдоिрдЯ्рдЯी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЬрд▓ рдзाрд░рдг рдХ्рд╖рдорддा рдФрд░ рдЬрд▓ рдиिрдХाрд╕ी рдХी рдЬाрдирдХाрд░ी рдоिрд▓рддी рд╣ै।
5. рд▓рд╡рдгрддा (Salinity) рдПрд╡ं рдХ्рд╖ाрд░ीрдпрддा (Alkalinity) – рдЕрдзिрдХ рд▓рд╡рдгीрдп рдоिрдЯ्рдЯी рдлрд╕рд▓ों рдХे рд▓िрдП рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрд╕рдХी рдЬांрдЪ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ोрддी рд╣ै।
рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХे рд▓ाрдн
1. рд╕рдЯीрдХ рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рдк्рд░рдмंрдзрди:
рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рд╕े рдпрд╣ рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै рдХि рдХिрд╕ рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ рдХी рдХрдоी рд╣ै рдФрд░ рдХिрд╕рдХी рдЕрдзिрдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд╕े рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдЖрд╡рд╢्рдпрдХрддाрдиुрд╕ाрд░ рдЙрдЪिрдд рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рдХा рдЪрдпрди рдХрд░рдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрддा рдоिрд▓рддी рд╣ै।
2. рдлрд╕рд▓ рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा рдоें рд╡ृрдж्рдзि:
рд╕ंрддुрд▓िрдд рдкोрд╖рдг рдХे рдХाрд░рдг рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЙрд░्рд╡рд░рддा рдмрдиी рд░рд╣рддी рд╣ै рдФрд░ рдлрд╕рд▓ рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдПрд╡ं рдЙрдд्рдкाрджрди рдХ्рд╖рдорддा рдмрдв़рддी рд╣ै।
3. рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рдПрд╡ं рдХृрд╖ि рдиिрд╡ेрд╢ рдХी рдмрдЪрдд:
рдЕрдиाрд╡рд╢्рдпрдХ рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рдмрдЪाрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЙрдд्рдкाрджрди рд▓ाрдЧрдд рдХрдо рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рдХिрд╕ाрдиों рдХा рдоुрдиाрдлा рдмрдв़рддा рд╣ै।
4. рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдПрд╡ं рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг:
рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рдПрд╡ं рдХीрдЯрдиाрд╢рдХों рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕े рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЙрд░्рд╡рд░рддा рдФрд░ рдЬрд▓ рд╕्рд░ोрддों рдХी рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕рд╣ी рдоाрдд्рд░ा рдоें рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ों рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рд╕ंрддुрд▓рди рдмрдиाрдП рд░рдЦрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै।
5. рдлрд╕рд▓ рдЪрдХ्рд░ рдк्рд░рдмंрдзрди (Crop Rotation):
рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдХिрд╕ाрди рдпрд╣ рддрдп рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдХि рдХौрди-рд╕ी рдлрд╕рд▓ рдмोрдиी рдЪाрд╣िрдП, рдЬिрд╕рд╕े рднूрдоि рдХी рдЙрд░्рд╡рд░рддा рдмрдиी рд░рд╣े।
рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░рдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा
рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХो рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЪрд░рдгों рдоें рдкूрд░ा рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै:
1. рдоिрдЯ्рдЯी рдХा рдирдоूрдиा рдПрдХрдд्рд░ рдХрд░рдиा:
рдЦेрдд рдХे рд╡िрднिрди्рди рднाрдЧों рд╕े рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдирдоूрдиे рд▓िрдП рдЬाрддे рд╣ैं।
рдирдоूрдиे рд▓ेрдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЬрдоीрди рдХी рдКрдкрд░ी рдкрд░рдд (5-10 рд╕ेрдоी) рд╣рдЯाрдИ рдЬाрддी рд╣ै।
рдк्рд░рдд्рдпेрдХ 1-2 рд╣ेрдХ्рдЯेрдпрд░ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े 15-20 рд╕्рдеाрдиों рд╕े рдирдоूрдиे рд▓ेрдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рдЖрдкрд╕ рдоें рдоिрд▓ाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдЗрд╕ рдоिрд╢्рд░рдг рд╕े 500 рдЧ्рд░ाрдо рдоिрдЯ्рдЯी рдХा рдирдоूрдиा рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдоें рдЬांрдЪ рдХे рд▓िрдП рднेрдЬा рдЬाрддा рд╣ै।
2. рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг:
рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдирдоूрдиों рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рд╕рд░рдХाрд░ी рдпा рдиिрдЬी рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ाрдУं рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдбिрдЬिрдЯрд▓ рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХिрдЯ्рд╕ (Soil Testing Kits) рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рднी рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рд░िрдкोрд░्рдЯ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рдХे рдмाрдж, рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮों рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рдПрд╡ं рдЦेрддी рдХे рд▓िрдП рдЙрдЪिрдд рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдП рдЬाрддे рд╣ैं।
3. рд░िрдкोрд░्рдЯ рдХा рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдФрд░ рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рд╕िрдлाрд░िрд╢ें:
рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ों рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рджेрдЦрддे рд╣ुрдП рдЙрдЪिрдд рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рдХी рдоाрдд्рд░ा рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЕрдо्рд▓ीрдпрддा рдХो рд╕ंрддुрд▓िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЪूрдиा (Lime) рдпा рдЬिрдк्рд╕рдо (Gypsum) рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдЬैрд╡िрдХ рдЦाрдж (Vermicompost, Green Manure) рдХे рдк्рд░рдпोрдЧ рдХी рд╕िрдлाрд░िрд╢ рдХी рдЬाрддी рд╣ै।
рд╕рд░рдХाрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рд╣ेрддु рдпोрдЬрдиाрдПं
рднाрд░рдд рд╕рд░рдХाрд░ рдПрд╡ं рд╡िрднिрди्рди рд░ाрдЬ्рдп рд╕рд░рдХाрд░ें рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдиिःрд╢ुрд▓्рдХ рдпा рд╕рдм्рд╕िрдбी рджрд░ рдкрд░ рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХी рд╕ुрд╡िрдзा рдк्рд░рджाрди рдХрд░ рд░рд╣ी рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдк्рд░рдоुрдЦ рдпोрдЬрдиाрдПं рд╣ैं:
рдоृрджा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХाрд░्рдб рдпोрдЬрдиा (Soil Health Card Scheme): рдпрд╣ рдпोрдЬрдиा 2015 рдоें рд╢ुрд░ू рдХी рдЧрдИ рдеी, рдЬिрд╕рдХे рддрд╣рдд рд╣рд░ рдХिрд╕ाрди рдХो рдк्рд░рдд्рдпेрдХ 3 рд╡рд░्рд╖ों рдоें рдПрдХ рдмाрд░ рдЙрд╕рдХी рднूрдоि рдХे рд▓िрдП рдоृрджा рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХाрд░्рдб рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдХृрд╖ि рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдХेंрдж्рд░ (KVK) рдПрд╡ं рдХृрд╖ि рд╡िрд╢्рд╡рд╡िрдж्рдпाрд▓рдпों рдж्рд╡ाрд░ा рдоुрдл्рдд рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рд╕ेрд╡ाрдПं।
рдХрдИ рд░ाрдЬ्рдпों рдоें рдоोрдмाрдЗрд▓ рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ाрдУं рдХी рд╕ुрд╡िрдзा।
рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖
рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХृрд╖ि рдХी рдЖрдзाрд░рд╢िрд▓ा рд╣ै, рдЬो рдлрд╕рд▓ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХो рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд░ूрдк рд╕े рдмрдв़ाрдиे рдоें рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдЙрдирдХी рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕्рдеिрддि рдХे рдмाрд░े рдоें рдЬाрдЧрд░ूрдХ рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕рд╣ी рдЙрд░्рд╡рд░рдХों рдПрд╡ं рдХृрд╖ि рдкрдж्рдзрддिрдпों рдХो рдЕрдкрдиाрдиे рдоें рдорджрдж рдХрд░рддा рд╣ै। рдиिрдпрдоिрдд рд░ूрдк рд╕े рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХрд░ाрдХрд░ рдХिрд╕ाрди рдЕрдкрдиी рдЙрдкрдЬ рдХो рдмрдв़ा рд╕рдХрддे рд╣ैं, рдХृрд╖ि рд▓ाрдЧрдд рдХो рдХрдо рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं рдФрд░ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдХो рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд░рдЦ рд╕рдХрддे рд╣ैं।
"рд╕्рд╡рд╕्рде рдоिрдЯ्рдЯी, рд╕рдоृрдж्рдз рдХिрд╕ाрди" – рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдХो рдЕрдкрдиाрдПं рдФрд░ рдХृрд╖ि рдХो рд▓ाрднрдХाрд░ी рдмрдиाрдПं!
рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं:
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें