рдмुрдзрд╡ाрд░, 20 рдЕрдЧрд╕्рдд 2025

ЁЯНЖ рдмैंрдЧрди рдХी рдЦेрддी рд╕े рдмрдиें рдоाрд▓ाрдоाрд▓ – рд╕рд╣ी рд╕рдордп, рд╕рд╣ी рддрдХрдиीрдХ рдФрд░ рд╕्рдоाрд░्рдЯ рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ рд╕े рджोрдЧुрдиा рдоुрдиाрдлा!


рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд▓िрдП рд╕्рдЯेрдк‑рдмाрдп‑рд╕्рдЯेрдк рдЧाрдЗрдб: рд░ोрдкाрдИ рдХा рд╕рд╣ी рд╕рдордп, рдЙрдЪ्рдЪ рдХिрд╕्рдоें, рдирд░्рд╕рд░ी, рдЙрд░्рд╡рд░рдХ, рдб्рд░िрдк рд╕िंрдЪाрдИ, IPM, рд▓ाрдЧрдд‑рд▓ाрдн рдФрд░ рдмाрдЬाрд░ рд░рдгрдиीрддि

✍️ Writer – Advance Farming Techniques ЁЯМ▒ЁЯРЫЁЯРЮ

ЁЯзн рд╡िрд╖рдп-рд╕ूрдЪी (Table of Contents)

ЁЯУЕ рд░ोрдкाрдИ рдХा рд╕рд╣ी рд╕рдордп: рдХрдм рд▓рдЧाрдПँ рдЬिрд╕рд╕े рд╣ोрдЧा рдЬ़्рдпाрджा рдлाрдпрджा ЁЯМд️ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡ рдоिрдЯ्рдЯी ЁЯМ▒ рдЙрдЪ्рдЪ рдЙрдд्рдкाрджрди рд╡ाрд▓ी рдХिрд╕्рдоें ЁЯПЧ️ рдирд░्рд╕рд░ी рд╡ рд░ोрдкाрдИ рд╡िрдзि ЁЯУП рджूрд░ी, рдкौрдз рд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ рдмीрдЬ рдоाрдд्рд░ा ЁЯзк рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рд╡ рдоाрдЗрдХ्рд░ो рди्рдпूрдЯ्рд░िрдПंрдЯ рд╕्рдк्рд░े ЁЯТз рд╕िंрдЪाрдИ рд╢ेрдб्рдпूрд▓ (рдб्рд░िрдк/рдлрд░ो) ЁЯЫб️ рдХीрдЯ‑рд░ोрдЧ рдк्рд░рдмंрдзрди (IPM) ЁЯУИ рдкैрджाрд╡ाрд░, рд▓ाрдЧрдд‑рд▓ाрдн рд╡ рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ ЁЯз║ рдХрдЯाрдИ, рдЧ्рд░ेрдбिंрдЧ рд╡ рднंрдбाрд░рдг ❓ рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкूрдЫे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рд╡ाрд▓ (FAQ) ЁЯФС SEO рдХीрд╡рд░्рдб्рд╕

ЁЯУЕ рд░ोрдкाрдИ рдХा рд╕рд╣ी рд╕рдордп: рдХрдм рд▓рдЧाрдПँ рдЬिрд╕рд╕े рд╣ोрдЧा рдЬ़्рдпाрджा рдлाрдпрджा

рдоौрд╕рдордкौрдз рд░ोрдкाрдИрдХрдЯाрдИ рд╢ुрд░ूрдмाрдЬ़ाрд░ рд▓ाрдн рд╕ंрдХेрдд
рдЦрд░ीрдл (рдоाрдирд╕ूрди)рдЬूрди–рдЬुрд▓ाрдИрд╕िрддрдо्рдмрд░–рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдоांрдЧ ЁЯУИ
рд░рдмी (рд╕рд░्рджी)рд╕िрддрдо्рдмрд░–рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░рджिрд╕рдо्рдмрд░–рдЬрдирд╡рд░ीрдЙрдЪ्рдЪ рджाрдо, рдХрдо рдЖрдкूрд░्рддि ЁЯТ░
рдЧ्рд░ीрд╖्рдордЬрдирд╡рд░ी–рдлрд░рд╡рд░ीрдЕрдк्рд░ैрд▓–рдордИрд╕्рдеिрд░ рджрд░, рдЧрд░्рдоी рдоें рдоांрдЧ
ЁЯТб рдк्рд░ो‑рдЯिрдк: рд░рдмी рд░ोрдкाрдИ (рд╕िрддрдо्рдмрд░–рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░) рдк्рд░ाрдпः рд╕рдмрд╕े рд▓ाрднрдХाрд░ी рд░рд╣рддी рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рд╕рд░्рджिрдпों/рдирдП рд╕ाрд▓ рдоें рднाрд╡ рдмेрд╣рддрд░ рдоिрд▓рддे рд╣ैं।

ЁЯМд️ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡ рдоिрдЯ्рдЯी

  • рдЙрдЪिрдд рддाрдкрдоाрди: 20–30°C; 15°C рд╕े рдХрдо/35°C рд╕े рдЕрдзिрдХ рдкрд░ рдлूрд▓‑рдлрд▓рди рдк्рд░рднाрд╡िрдд।
  • рдоिрдЯ्рдЯी: рднुрд░рднुрд░ी, рдЬैрд╡िрдХ рдХाрд░्рдмрди рд╕рдоृрдж्рдз, pH 6.0–7.5। рднाрд░ी/рдЬрд▓рднрд░ाрд╡ рд╕े рдмрдЪें; рдЙрдаी рд╣ुрдИ рдХ्рдпाрд░िрдпाँ рдмрдиाрдПँ।
  • рдЬुрддाрдИ: 2–3 рдЬुрддाрдИ + рдкाрдЯा; рдЕंрддिрдо рдЬुрддाрдИ рдкрд░ 8–10 рдЯрди/рдПрдХрдб़ рдЧोрдмрд░/рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ।

ЁЯМ▒ рдЙрдЪ्рдЪ рдЙрдд्рдкाрджрди рд╡ाрд▓ी рдХिрд╕्рдоें

рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдк्рд░рдоाрдгिрдд/рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб рдЪुрдиें:

рдкрд░्рдкрд▓ / рд▓ंрдмी

  • рдкूрд╕ा рдкрд░्рдкрд▓ рд▓ॉрди्рдЧ, рдкूрд╕ा рдЬ्рд╡ेрд▓
  • рдЕрд░ुрдгा (Aruna), рдХृрд╖्рдгा
  • рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб: рдорд╣िрдХो‑64, NS‑777, рдЕрд╡िрджा рд╢ृंрдЦрд▓ा

рдЧोрд▓/рдЕंрдбाрдХाрд░

  • рдкूрд╕ा рдХ्рд░ांрддि, рдкूрд╕ा рднैрд░рд╡
  • рднिंрдбी рдмाрдЬ़ाрд░ рдЯाрдЗрдк, рдХрд▓्рдпाрдгрдкुрд░ рд╕рдоूрд╣
  • рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рд╡ाрджिрд╖्рдЯ рджेрд╕ी рдЪрдпрди
ЁЯФО рдмाрдЬ़ाрд░‑рдоैрдкिंрдЧ: рдЕрдкрдиे рдоंрдбी/рд░िрдЯेрд▓ рдоें рдХिрд╕ рдЖрдХाрд░/рд░ंрдЧ рдХी рдбिрдоांрдб рдЕрдзिрдХ рд╣ै, рдЙрд╕ी рд░ूрдк рд╕े рдХिрд╕्рдо рдЪुрдиें।

ЁЯПЧ️ рдирд░्рд╕рд░ी рд╡ рд░ोрдкाрдИ рд╡िрдзि

  1. рдмीрдЬ рджрд░: рджेрд╕ी рдХिрд╕्рдоें 200–250 рдЧ्рд░ाрдо/рдПрдХрдб़; рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб ~80–120 рдЧ्рд░ाрдо/рдПрдХрдб़।
  2. рдмीрдЬ рдЙрдкрдЪाрд░: рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा 4–5 рдЧ्рд░ाрдо рдпा рдмाрд╡िрд╕्рдЯिрди 2 рдЧ्рд░ाрдо/рдХिрдЧ्рд░ा рдмीрдЬ; рдЬैрд╡‑рдЙрдкрдЪाрд░ рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо।
  3. рдЯ्рд░े рдирд░्рд╕рд░ी: 98/104 рд╕ेрд▓ рдк्рд▓рдЧ рдЯ्рд░े + рдХोрдХोрдкीрдЯ; 25–30 рджिрди рдоें рдкौрдз рддैрдпाрд░।
  4. рдХ्рдпाрд░िрдпाँ: 1 рдоी рдЪौрдб़ी рдЙрдаी рдХ्рдпाрд░िрдпाँ; рдорд▓्рдЪ/рд╢ेрдбрдиेрдЯ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ें।
  5. рд╣ाрд░्рдбрдиिंрдЧ: рд░ोрдкाрдИ рд╕े 4–5 рджिрди рдкрд╣рд▓े рдкाрдиी рдХрдо рдХрд░ें рд╡ рд╣рд▓्рдХी рдзूрдк рджें।

ЁЯУП рджूрд░ी, рдкौрдз рд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ рдмीрдЬ рдоाрдд्рд░ा

  • рджूрд░ी: 60 × 45 рд╕ेрдоी (рдШрдиी) рдпा 75 × 60 рд╕ेрдоी (рдлैрд▓ाрд╡рджाрд░/рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб)।
  • рдкौрдз рд╕ंрдЦ्рдпा: ~9,000–16,000 рдкौрдзे/рдПрдХрдб़ (рджूрд░ी рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)।
  • рдорд▓्рдЪिंрдЧ: рдХाрд▓ी/рд░рдЬрдд рдорд▓्рдЪ рд╕े рдирдоी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг, рдХрдо рдЦрд░рдкрддрд╡ाрд░, рд╕ाрдл рдлрд▓।

ЁЯзк рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рд╡ рдоाрдЗрдХ्рд░ो рди्рдпूрдЯ्рд░िрдПंрдЯ рд╕्рдк्рд░े

рдмेрд╕рд▓ (рд░ोрдкाрдИ рд╕े рдкрд╣рд▓े): FYM 8–10 рдЯрди/рдПрдХрдб़ + рд╕िंрдЧрд▓ рд╕ुрдкрд░ рдлॉрд╕्рдлेрдЯ (SSP) 60–80 рдХिрдЧ्рд░ा P2O5 рдХे рд╕рдорддुрд▓्рдп + рдкोрдЯाрд╢ 25–35 рдХिрдЧ्рд░ा K2O рдХे рд╕рдорддुрд▓्рдп।

рдХुрд▓ рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рд▓рдХ्рд╖्рдп (рдк्рд░рддि рдПрдХрдб़, рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕िрдлाрд░िрд╢): N–P–K ≈ 40–50 : 20–25 : 25–35 рдХिрдЧ्рд░ा। рдб्рд░िрдк рдлрд░्рдЯिрдЧेрд╢рди рдоें 10–12 рд╕्рдк्рд▓िрдЯ рдоें рджें।

рд╕्рдЯेрдЬN (рдХिрдЧ्рд░ा)P2O5 (рдХिрдЧ्рд░ा)K2O (рдХिрдЧ्рд░ा)рдЯिрдк्рдкрдгी
рд░ोрдкाрдИ + 7 рджिрди5105рд░ूрдЯिंрдЧ, рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рд╡ृрдж्рдзि
рд╡ेрдЬिрдЯेрдЯिрд╡ (15–35 рджिрди)15510рд╣рд░ 7–10 рджिрди рдоें рд╕्рдк्рд▓िрдЯ
рдХрд▓ी/рдлूрд▓ (35–55 рджिрди)10310рдлूрд▓‑рдлрд▓ рд╕ेрдЯ
рдлрд▓‑рддोрдб़ (55 рджिрди+)1028–10рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рд╡ рд╕ाрдЗрдЬ़
рдоाрдЗрдХ्рд░ो рд╕्рдк्рд░े:
  • рдмोрд░ॉрди 0.2% (2 рдЧ्рд░ाрдо/рд▓ी) – рдХрд▓ी рдкрд░ 1–2 рд╕्рдк्рд░े
  • рдЬिंрдХ рд╕рд▓्рдлेрдЯ 0.5% (5 рдЧ्рд░ाрдо/рд▓ी) – 30 рд╡ 45 рджिрди
  • рдХैрд▓्рд╢िрдпрдо рдиाрдЗрдЯ्рд░ेрдЯ 1% – рдлрд▓рди рдХे рджौрд░ाрди 2–3 рд╕्рдк्рд░े
ЁЯзк рдоिрдЯ्рдЯी‑рдЬрд▓ рдЬांрдЪ рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рдоाрдд्рд░ाрдПँ рд╕рдоाрдпोрдЬिрдд рдХрд░ें; рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди рд╕े рдЫिрдж्рд░рдХ рдХीрдЯ рдмрдв़рддे рд╣ैं।

ЁЯТз рд╕िंрдЪाрдИ рд╢ेрдб्рдпूрд▓

  • рдб्рд░िрдк: рд░ोрдкाрдИ рдХे рдмाрдж рдк्рд░рддिрджिрди рд╣рд▓्рдХी; рдмाрдж рдоें рдоौрд╕рдо рдЕрдиुрд╕ाрд░ 2–3 рджिрди рдкрд░।
  • рдлрд░ो/рдкрдЯ्рдЯी: 5–7 рджिрди рдкрд░ (рд╕рд░्рджी), 3–4 рджिрди рдкрд░ (рдЧрд░्рдоी)। рдЬрд▓рднрд░ाрд╡ рди рд╣ोрдиे рджें।
  • рдорд▓्рдЪ рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕े 25–35% рдкाрдиी рдмрдЪрдд рд╡ рдХрдо рдЦрд░рдкрддрд╡ाрд░।

ЁЯЫб️ рдХीрдЯ‑рд░ोрдЧ рдк्рд░рдмंрдзрди (IPM)

рдоुрдЦ्рдп рдХीрдЯ

  • рдлрд▓ рд╡ рдЫेрджрдХ: рдлेрд░ोрдоोрди рдЯ्рд░ैрдк 12/рдПрдХрдб़; рдЕंрдбों рдкрд░ рдкрд░рднрдХ्рд╖ी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг; рдиीрдо рддेрд▓ 3–5 рдоिрд▓ी/рд▓ी।
  • рдоाрд╡ा/рдЬрд╕्рд╕िрдб/рде्рд░िрдк्рд╕: рдкीрд▓े/рдиीрд▓े рд╕्рдЯिрдХी рдЯ्рд░ैрдк; рдЬैрд╡‑рдХीрдЯрдиाрд╢ी (рдиीрдо рдЖрдзाрд░िрдд)।
  • рд╕рдлेрдж рдордХ्рдЦी: рдорд▓्рдЪ, рдкौрдз рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा, рд╕рдордп рдкрд░ рдиिрд░ाрдИ।

рдоुрдЦ्рдп рд░ोрдЧ

  • рдмैंрдЧрдиी рдоुрд░рдЭाрди (рд╡िрд▓्рдЯ): рд░ोрдЧрдоुрдХ्рдд рдкौрдз, рдлрд╕рд▓ рдЪрдХ्рд░, рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा @ 2.5–5 рдХिрдЧ्рд░ा/рдПрдХрдб़ (FYM рдоें)।
  • рдлрд▓ рд╕рдб़рди/рдЭुрд▓рд╕ा: рдк्рд░рд╡ाрд╣ी рд╕िंрдЪाрдИ рд╕े рдмрдЪें, рдЫिрдб़рдХाрд╡ рд╣ेрддु рдЕрдиुрдоोрджिрдд рдлрдлूंрджрдиाрд╢ी рдХा рд░ोрдЯेрд╢рди।
⚠️ рдиोрдЯ: рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рджрд╡ाрдУं рдХा рдЪрдпрди/рдоाрдд्рд░ा рд╕्рдеाрдиीрдп рдХृрд╖ि рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рдХी рд╕рд▓ाрд╣ рд╡ рд▓ेрдмрд▓ рджाрд╡ों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╣ी рдХрд░ें; рдХрдЯाрдИ рд╕े рдкрд╣рд▓े рдк्рд░рддीрдХ्рд╖ा‑рдЕрд╡рдзि (PHI) рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░ें।

ЁЯУИ рдкैрджाрд╡ाрд░, рд▓ाрдЧрдд‑рд▓ाрдн рд╡ рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ

рдЕрдиुрдоाрдиिрдд рдкैрджाрд╡ाрд░

  • рджेрд╕ी рдХिрд╕्рдоें: 120–160 рдХ्рд╡िंрдЯрд▓/рдПрдХрдб़
  • рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб/рдб्рд░िрдк: 160–220 рдХ्рд╡िंрдЯрд▓/рдПрдХрдб़

рдФрд╕рдд рдЦрд░्рдЪ (рдПрдХрдб़)

  • рдмीрдЬ/рдкौрдз: ₹4,000–10,000
  • рдЦाрдж‑рдЙрд░्рд╡рд░рдХ/рдЬैрд╡ рдЗрдирдкुрдЯ: ₹12,000–18,000
  • рдордЬрджूрд░ी/рд╕िंрдЪाрдИ/рдЦрд░рдкрддрд╡ाрд░: ₹10,000–16,000
  • рдХीрдЯ‑рд░ोрдЧ рдк्рд░рдмंрдзрди: ₹6,000–12,000
  • рдХुрд▓ рдЕрдиुрдоाрди: ₹40,000–60,000
рдкрд░िрджृрд╢्рдпрдФрд╕рдд рднाрд╡ (₹/рдХिрд▓ो)рдЙрдд्рдкाрджрди (рдХ्рд╡िंрдЯрд▓)рдХुрд▓ рдЖрдп (₹)рд╢ुрдж्рдз рдоुрдиाрдлा* (₹)
рд╕ाрдоाрди्рдп181602,88,000~2,28,000
рд▓ाрднрдХाрд░ी (рд░рдмी рдЯाрдЗрдоिंрдЧ)261804,68,000~4,08,000
рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб + рдб्рд░िрдк + рдорд▓्рдЪ242004,80,000~4,20,000

*рд╢ुрдж्рдз рдоुрдиाрдлा = рдХुрд▓ рдЖрдп − рдФрд╕рдд рдЦрд░्рдЪ (₹60,000 рдЕрдиुрдоाрди)। рджрд░ें рдХ्рд╖ेрдд्рд░/рд╕ीрдЬрди/рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмрджрд▓ рд╕рдХрддी рд╣ैं।

ЁЯЫТ рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ рд╕्рдЯ्рд░ेрдЯेрдЬी:
  • рд░рдмी рд░ोрдкाрдИ (рд╕िрддрдо्рдмрд░–рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░) рдХрд░ें; рд╕рд░्рджिрдпों/рдирдП рд╕ाрд▓ рдоें рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рдмेрд╣рддрд░ рднाрд╡।
  • рдеोрдХ + рд░िрдЯेрд▓ + рд╣ोрдЯेрд▓/рдвाрдмा/рд╣ाрдЙрд╕िंрдЧ рд╕ोрд╕ाрдЗрдЯी рдЯाрдИ‑рдЕрдк рд╕े рдФрд╕рдд рднाрд╡ рдмрдв़ाрдПँ।
  • рдЧ्рд░ेрдбिंрдЧ/рдХ्рд▓ीрди рдкैрдХिंрдЧ (рдиेрдЯ/рдХ्рд░ेрдЯ) рд╕े 5–10% рдк्рд░ीрдоिрдпрдо।

ЁЯз║ рдХрдЯाрдИ, рдЧ्рд░ेрдбिंрдЧ рд╡ рднंрдбाрд░рдг

  • рдХрдЯाрдИ: рдлूрд▓ рдХे ~15–20 рджिрди рдмाрдж; рдд्рд╡рдЪा рдЪрдордХрджाрд░, рдмीрдЬ рдХोрдорд▓।
  • рдЧ्рд░ेрдбिंрдЧ: рдЖрдХाрд░/рд░ंрдЧ/рджाрдЧ рд░рд╣िрдд; рдбंрдард▓ 1–1.5 рд╕ेрдоी рд░рдЦें।
  • рднंрдбाрд░рдг: 10–12°C, 90–95% RH рдкрд░ 5–7 рджिрди; рдзूрдк/рдЧрд░्рдоी рд╕े рдмрдЪाрдПँ।

❓ рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкूрдЫे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рд╡ाрд▓ (FAQ)

1) рдмैंрдЧрди рдХी рд░ोрдкाрдИ рдХा рд╕рдмрд╕े рд▓ाрднрдХाрд░ी рд╕рдордп рдХौрди‑рд╕ा рд╣ै?

рд╕िрддрдо्рдмрд░–рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ (рд░рдмी) рдоें рд░ोрдкाрдИ рдЖрдо рддौрд░ рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рд▓ाрднрдХाрд░ी рд░рд╣рддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рдмाрдЬाрд░ рднाрд╡ рдКँрдЪे рдоिрд▓рддे рд╣ैं।

2) рдк्рд░рддि рдПрдХрдб़ рдХिрддрдиे рдкौрдзे рд▓рдЧрддे рд╣ैं?

рджूрд░ी рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े ~9,000 рд╕े 16,000 рдкौрдзे/рдПрдХрдб़। рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб рдоें 75×60 рд╕ेрдоी рдЕрдЪ्рдЫा рд╕ंрддुрд▓рди рджेрддा рд╣ै।

3) рдлрд▓ рд╡ рдЫेрджрдХ рдХीрдЯ рд╕े рдХैрд╕े рдмрдЪें?

рдлेрд░ोрдоोрди рдЯ्рд░ैрдк 12/рдПрдХрдб़, рдЕंрдбों рдкрд░ рдкрд░рдЬीрд╡ी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг, рдиीрдо рддेрд▓ 3–5 рдоिрд▓ी/рд▓ी рдХा рдиिрдпрдоिрдд рдЫिрдб़рдХाрд╡।

4) рдФрд╕рдд рдкैрджाрд╡ाрд░ рд╡ рдоुрдиाрдлा рдХिрддрдиा?

160–200 рдХ्рд╡िंрдЯрд▓/рдПрдХрдб़ рд╕ंрднрд╡; рднाрд╡ 18–30 ₹/рдХिрд▓ो рдкрд░ рд╢ुрдж्рдз рдоुрдиाрдлा ~2–4 рд▓ाрдЦ ₹/рдПрдХрдб़ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рд╕рдХрддा рд╣ै (рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)।

5) рдЬैрд╡िрдХ рд╡िрдХрд▓्рдк рдХ्рдпा рд╣ैं?

рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा, рдиीрдо‑рдЖрдзाрд░िрдд рдХीрдЯрдиाрд╢ी, рдмीрдЬ рдЙрдкрдЪाрд░ рд╡ рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ/рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ें।


© Advance Farming Techniques ЁЯМ▒ЁЯРЫЁЯРЮ — рдХिрд╕ाрди‑рдХेंрдж्рд░िрдд, рд╕рд░рд▓ рд╡ рднрд░ोрд╕ेрдоंрдж рдЬाрдирдХाрд░ी।

рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं:

рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें