рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд▓िрдП рд╕्рдЯेрдк‑рдмाрдп‑рд╕्рдЯेрдк рдЧाрдЗрдб: рд░ोрдкाрдИ рдХा рд╕рд╣ी рд╕рдордп, рдЙрдЪ्рдЪ рдХिрд╕्рдоें, рдирд░्рд╕рд░ी, рдЙрд░्рд╡рд░рдХ, рдб्рд░िрдк рд╕िंрдЪाрдИ, IPM, рд▓ाрдЧрдд‑рд▓ाрдн рдФрд░ рдмाрдЬाрд░ рд░рдгрдиीрддि।
✍️ Writer – Advance Farming Techniques ЁЯМ▒ЁЯРЫЁЯРЮ
ЁЯзн рд╡िрд╖рдп-рд╕ूрдЪी (Table of Contents)
ЁЯУЕ рд░ोрдкाрдИ рдХा рд╕рд╣ी рд╕рдордп: рдХрдм рд▓рдЧाрдПँ рдЬिрд╕рд╕े рд╣ोрдЧा рдЬ़्рдпाрджा рдлाрдпрджा ЁЯМд️ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡ рдоिрдЯ्рдЯी ЁЯМ▒ рдЙрдЪ्рдЪ рдЙрдд्рдкाрджрди рд╡ाрд▓ी рдХिрд╕्рдоें ЁЯПЧ️ рдирд░्рд╕рд░ी рд╡ рд░ोрдкाрдИ рд╡िрдзि ЁЯУП рджूрд░ी, рдкौрдз рд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ рдмीрдЬ рдоाрдд्рд░ा ЁЯзк рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рд╡ рдоाрдЗрдХ्рд░ो рди्рдпूрдЯ्рд░िрдПंрдЯ рд╕्рдк्рд░े ЁЯТз рд╕िंрдЪाрдИ рд╢ेрдб्рдпूрд▓ (рдб्рд░िрдк/рдлрд░ो) ЁЯЫб️ рдХीрдЯ‑рд░ोрдЧ рдк्рд░рдмंрдзрди (IPM) ЁЯУИ рдкैрджाрд╡ाрд░, рд▓ाрдЧрдд‑рд▓ाрдн рд╡ рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ ЁЯз║ рдХрдЯाрдИ, рдЧ्рд░ेрдбिंрдЧ рд╡ рднंрдбाрд░рдг ❓ рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкूрдЫे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рд╡ाрд▓ (FAQ) ЁЯФС SEO рдХीрд╡рд░्рдб्рд╕ЁЯУЕ рд░ोрдкाрдИ рдХा рд╕рд╣ी рд╕рдордп: рдХрдм рд▓рдЧाрдПँ рдЬिрд╕рд╕े рд╣ोрдЧा рдЬ़्рдпाрджा рдлाрдпрджा
| рдоौрд╕рдо | рдкौрдз рд░ोрдкाрдИ | рдХрдЯाрдИ рд╢ुрд░ू | рдмाрдЬ़ाрд░ рд▓ाрдн рд╕ंрдХेрдд |
|---|---|---|---|
| рдЦрд░ीрдл (рдоाрдирд╕ूрди) | рдЬूрди–рдЬुрд▓ाрдИ | рд╕िрддрдо्рдмрд░–рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ | рдд्рдпोрд╣ाрд░ рдоांрдЧ ЁЯУИ |
| рд░рдмी (рд╕рд░्рджी) | рд╕िрддрдо्рдмрд░–рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ | рджिрд╕рдо्рдмрд░–рдЬрдирд╡рд░ी | рдЙрдЪ्рдЪ рджाрдо, рдХрдо рдЖрдкूрд░्рддि ЁЯТ░ |
| рдЧ्рд░ीрд╖्рдо | рдЬрдирд╡рд░ी–рдлрд░рд╡рд░ी | рдЕрдк्рд░ैрд▓–рдордИ | рд╕्рдеिрд░ рджрд░, рдЧрд░्рдоी рдоें рдоांрдЧ |
ЁЯМд️ рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡ рдоिрдЯ्рдЯी
- рдЙрдЪिрдд рддाрдкрдоाрди: 20–30°C; 15°C рд╕े рдХрдо/35°C рд╕े рдЕрдзिрдХ рдкрд░ рдлूрд▓‑рдлрд▓рди рдк्рд░рднाрд╡िрдд।
- рдоिрдЯ्рдЯी: рднुрд░рднुрд░ी, рдЬैрд╡िрдХ рдХाрд░्рдмрди рд╕рдоृрдж्рдз, pH 6.0–7.5। рднाрд░ी/рдЬрд▓рднрд░ाрд╡ рд╕े рдмрдЪें; рдЙрдаी рд╣ुрдИ рдХ्рдпाрд░िрдпाँ рдмрдиाрдПँ।
- рдЬुрддाрдИ: 2–3 рдЬुрддाрдИ + рдкाрдЯा; рдЕंрддिрдо рдЬुрддाрдИ рдкрд░ 8–10 рдЯрди/рдПрдХрдб़ рдЧोрдмрд░/рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ।
ЁЯМ▒ рдЙрдЪ्рдЪ рдЙрдд्рдкाрджрди рд╡ाрд▓ी рдХिрд╕्рдоें
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдк्рд░рдоाрдгिрдд/рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб рдЪुрдиें:
рдкрд░्рдкрд▓ / рд▓ंрдмी
- рдкूрд╕ा рдкрд░्рдкрд▓ рд▓ॉрди्рдЧ, рдкूрд╕ा рдЬ्рд╡ेрд▓
- рдЕрд░ुрдгा (Aruna), рдХृрд╖्рдгा
- рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб: рдорд╣िрдХो‑64, NS‑777, рдЕрд╡िрджा рд╢ृंрдЦрд▓ा
рдЧोрд▓/рдЕंрдбाрдХाрд░
- рдкूрд╕ा рдХ्рд░ांрддि, рдкूрд╕ा рднैрд░рд╡
- рднिंрдбी рдмाрдЬ़ाрд░ рдЯाрдЗрдк, рдХрд▓्рдпाрдгрдкुрд░ рд╕рдоूрд╣
- рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рд╡ाрджिрд╖्рдЯ рджेрд╕ी рдЪрдпрди
ЁЯПЧ️ рдирд░्рд╕рд░ी рд╡ рд░ोрдкाрдИ рд╡िрдзि
- рдмीрдЬ рджрд░: рджेрд╕ी рдХिрд╕्рдоें 200–250 рдЧ्рд░ाрдо/рдПрдХрдб़; рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб ~80–120 рдЧ्рд░ाрдо/рдПрдХрдб़।
- рдмीрдЬ рдЙрдкрдЪाрд░: рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा 4–5 рдЧ्рд░ाрдо рдпा рдмाрд╡िрд╕्рдЯिрди 2 рдЧ्рд░ाрдо/рдХिрдЧ्рд░ा рдмीрдЬ; рдЬैрд╡‑рдЙрдкрдЪाрд░ рд╕рд░्рд╡ोрдд्рддрдо।
- рдЯ्рд░े рдирд░्рд╕рд░ी: 98/104 рд╕ेрд▓ рдк्рд▓рдЧ рдЯ्рд░े + рдХोрдХोрдкीрдЯ; 25–30 рджिрди рдоें рдкौрдз рддैрдпाрд░।
- рдХ्рдпाрд░िрдпाँ: 1 рдоी рдЪौрдб़ी рдЙрдаी рдХ्рдпाрд░िрдпाँ; рдорд▓्рдЪ/рд╢ेрдбрдиेрдЯ рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ें।
- рд╣ाрд░्рдбрдиिंрдЧ: рд░ोрдкाрдИ рд╕े 4–5 рджिрди рдкрд╣рд▓े рдкाрдиी рдХрдо рдХрд░ें рд╡ рд╣рд▓्рдХी рдзूрдк рджें।
ЁЯУП рджूрд░ी, рдкौрдз рд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ рдмीрдЬ рдоाрдд्рд░ा
- рджूрд░ी: 60 × 45 рд╕ेрдоी (рдШрдиी) рдпा 75 × 60 рд╕ेрдоी (рдлैрд▓ाрд╡рджाрд░/рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб)।
- рдкौрдз рд╕ंрдЦ्рдпा: ~9,000–16,000 рдкौрдзे/рдПрдХрдб़ (рджूрд░ी рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)।
- рдорд▓्рдЪिंрдЧ: рдХाрд▓ी/рд░рдЬрдд рдорд▓्рдЪ рд╕े рдирдоी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг, рдХрдо рдЦрд░рдкрддрд╡ाрд░, рд╕ाрдл рдлрд▓।
ЁЯзк рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рд╡ рдоाрдЗрдХ्рд░ो рди्рдпूрдЯ्рд░िрдПंрдЯ рд╕्рдк्рд░े
рдмेрд╕рд▓ (рд░ोрдкाрдИ рд╕े рдкрд╣рд▓े): FYM 8–10 рдЯрди/рдПрдХрдб़ + рд╕िंрдЧрд▓ рд╕ुрдкрд░ рдлॉрд╕्рдлेрдЯ (SSP) 60–80 рдХिрдЧ्рд░ा P2O5 рдХे рд╕рдорддुрд▓्рдп + рдкोрдЯाрд╢ 25–35 рдХिрдЧ्рд░ा K2O рдХे рд╕рдорддुрд▓्рдп।
рдХुрд▓ рдЙрд░्рд╡рд░рдХ рд▓рдХ्рд╖्рдп (рдк्рд░рддि рдПрдХрдб़, рд╕ाрдоाрди्рдп рд╕िрдлाрд░िрд╢): N–P–K ≈ 40–50 : 20–25 : 25–35 рдХिрдЧ्рд░ा। рдб्рд░िрдк рдлрд░्рдЯिрдЧेрд╢рди рдоें 10–12 рд╕्рдк्рд▓िрдЯ рдоें рджें।
| рд╕्рдЯेрдЬ | N (рдХिрдЧ्рд░ा) | P2O5 (рдХिрдЧ्рд░ा) | K2O (рдХिрдЧ्рд░ा) | рдЯिрдк्рдкрдгी |
|---|---|---|---|---|
| рд░ोрдкाрдИ + 7 рджिрди | 5 | 10 | 5 | рд░ूрдЯिंрдЧ, рдк्рд░ाрд░рдо्рднिрдХ рд╡ृрдж्рдзि |
| рд╡ेрдЬिрдЯेрдЯिрд╡ (15–35 рджिрди) | 15 | 5 | 10 | рд╣рд░ 7–10 рджिрди рдоें рд╕्рдк्рд▓िрдЯ |
| рдХрд▓ी/рдлूрд▓ (35–55 рджिрди) | 10 | 3 | 10 | рдлूрд▓‑рдлрд▓ рд╕ेрдЯ |
| рдлрд▓‑рддोрдб़ (55 рджिрди+) | 10 | 2 | 8–10 | рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рд╡ рд╕ाрдЗрдЬ़ |
- рдмोрд░ॉрди 0.2% (2 рдЧ्рд░ाрдо/рд▓ी) – рдХрд▓ी рдкрд░ 1–2 рд╕्рдк्рд░े
- рдЬिंрдХ рд╕рд▓्рдлेрдЯ 0.5% (5 рдЧ्рд░ाрдо/рд▓ी) – 30 рд╡ 45 рджिрди
- рдХैрд▓्рд╢िрдпрдо рдиाрдЗрдЯ्рд░ेрдЯ 1% – рдлрд▓рди рдХे рджौрд░ाрди 2–3 рд╕्рдк्рд░े
ЁЯТз рд╕िंрдЪाрдИ рд╢ेрдб्рдпूрд▓
- рдб्рд░िрдк: рд░ोрдкाрдИ рдХे рдмाрдж рдк्рд░рддिрджिрди рд╣рд▓्рдХी; рдмाрдж рдоें рдоौрд╕рдо рдЕрдиुрд╕ाрд░ 2–3 рджिрди рдкрд░।
- рдлрд░ो/рдкрдЯ्рдЯी: 5–7 рджिрди рдкрд░ (рд╕рд░्рджी), 3–4 рджिрди рдкрд░ (рдЧрд░्рдоी)। рдЬрд▓рднрд░ाрд╡ рди рд╣ोрдиे рджें।
- рдорд▓्рдЪ рдЙрдкрдпोрдЧ рд╕े 25–35% рдкाрдиी рдмрдЪрдд рд╡ рдХрдо рдЦрд░рдкрддрд╡ाрд░।
ЁЯЫб️ рдХीрдЯ‑рд░ोрдЧ рдк्рд░рдмंрдзрди (IPM)
рдоुрдЦ्рдп рдХीрдЯ
- рдлрд▓ рд╡ рдЫेрджрдХ: рдлेрд░ोрдоोрди рдЯ्рд░ैрдк 12/рдПрдХрдб़; рдЕंрдбों рдкрд░ рдкрд░рднрдХ्рд╖ी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг; рдиीрдо рддेрд▓ 3–5 рдоिрд▓ी/рд▓ी।
- рдоाрд╡ा/рдЬрд╕्рд╕िрдб/рде्рд░िрдк्рд╕: рдкीрд▓े/рдиीрд▓े рд╕्рдЯिрдХी рдЯ्рд░ैрдк; рдЬैрд╡‑рдХीрдЯрдиाрд╢ी (рдиीрдо рдЖрдзाрд░िрдд)।
- рд╕рдлेрдж рдордХ्рдЦी: рдорд▓्рдЪ, рдкौрдз рд╕्рд╡рдЪ्рдЫрддा, рд╕рдордп рдкрд░ рдиिрд░ाрдИ।
рдоुрдЦ्рдп рд░ोрдЧ
- рдмैंрдЧрдиी рдоुрд░рдЭाрди (рд╡िрд▓्рдЯ): рд░ोрдЧрдоुрдХ्рдд рдкौрдз, рдлрд╕рд▓ рдЪрдХ्рд░, рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा @ 2.5–5 рдХिрдЧ्рд░ा/рдПрдХрдб़ (FYM рдоें)।
- рдлрд▓ рд╕рдб़рди/рдЭुрд▓рд╕ा: рдк्рд░рд╡ाрд╣ी рд╕िंрдЪाрдИ рд╕े рдмрдЪें, рдЫिрдб़рдХाрд╡ рд╣ेрддु рдЕрдиुрдоोрджिрдд рдлрдлूंрджрдиाрд╢ी рдХा рд░ोрдЯेрд╢рди।
ЁЯУИ рдкैрджाрд╡ाрд░, рд▓ाрдЧрдд‑рд▓ाрдн рд╡ рдоाрд░्рдХेрдЯिंрдЧ
рдЕрдиुрдоाрдиिрдд рдкैрджाрд╡ाрд░
- рджेрд╕ी рдХिрд╕्рдоें: 120–160 рдХ्рд╡िंрдЯрд▓/рдПрдХрдб़
- рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб/рдб्рд░िрдк: 160–220 рдХ्рд╡िंрдЯрд▓/рдПрдХрдб़
рдФрд╕рдд рдЦрд░्рдЪ (рдПрдХрдб़)
- рдмीрдЬ/рдкौрдз: ₹4,000–10,000
- рдЦाрдж‑рдЙрд░्рд╡рд░рдХ/рдЬैрд╡ рдЗрдирдкुрдЯ: ₹12,000–18,000
- рдордЬрджूрд░ी/рд╕िंрдЪाрдИ/рдЦрд░рдкрддрд╡ाрд░: ₹10,000–16,000
- рдХीрдЯ‑рд░ोрдЧ рдк्рд░рдмंрдзрди: ₹6,000–12,000
- рдХुрд▓ рдЕрдиुрдоाрди: ₹40,000–60,000
| рдкрд░िрджृрд╢्рдп | рдФрд╕рдд рднाрд╡ (₹/рдХिрд▓ो) | рдЙрдд्рдкाрджрди (рдХ्рд╡िंрдЯрд▓) | рдХुрд▓ рдЖрдп (₹) | рд╢ुрдж्рдз рдоुрдиाрдлा* (₹) |
|---|---|---|---|---|
| рд╕ाрдоाрди्рдп | 18 | 160 | 2,88,000 | ~2,28,000 |
| рд▓ाрднрдХाрд░ी (рд░рдмी рдЯाрдЗрдоिंрдЧ) | 26 | 180 | 4,68,000 | ~4,08,000 |
| рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб + рдб्рд░िрдк + рдорд▓्рдЪ | 24 | 200 | 4,80,000 | ~4,20,000 |
*рд╢ुрдж्рдз рдоुрдиाрдлा = рдХुрд▓ рдЖрдп − рдФрд╕рдд рдЦрд░्рдЪ (₹60,000 рдЕрдиुрдоाрди)। рджрд░ें рдХ्рд╖ेрдд्рд░/рд╕ीрдЬрди/рдЧुрдгрд╡рдд्рддा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдмрджрд▓ рд╕рдХрддी рд╣ैं।
- рд░рдмी рд░ोрдкाрдИ (рд╕िрддрдо्рдмрд░–рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░) рдХрд░ें; рд╕рд░्рджिрдпों/рдирдП рд╕ाрд▓ рдоें рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рдмेрд╣рддрд░ рднाрд╡।
- рдеोрдХ + рд░िрдЯेрд▓ + рд╣ोрдЯेрд▓/рдвाрдмा/рд╣ाрдЙрд╕िंрдЧ рд╕ोрд╕ाрдЗрдЯी рдЯाрдИ‑рдЕрдк рд╕े рдФрд╕рдд рднाрд╡ рдмрдв़ाрдПँ।
- рдЧ्рд░ेрдбिंрдЧ/рдХ्рд▓ीрди рдкैрдХिंрдЧ (рдиेрдЯ/рдХ्рд░ेрдЯ) рд╕े 5–10% рдк्рд░ीрдоिрдпрдо।
ЁЯз║ рдХрдЯाрдИ, рдЧ्рд░ेрдбिंрдЧ рд╡ рднंрдбाрд░рдг
- рдХрдЯाрдИ: рдлूрд▓ рдХे ~15–20 рджिрди рдмाрдж; рдд्рд╡рдЪा рдЪрдордХрджाрд░, рдмीрдЬ рдХोрдорд▓।
- рдЧ्рд░ेрдбिंрдЧ: рдЖрдХाрд░/рд░ंрдЧ/рджाрдЧ рд░рд╣िрдд; рдбंрдард▓ 1–1.5 рд╕ेрдоी рд░рдЦें।
- рднंрдбाрд░рдг: 10–12°C, 90–95% RH рдкрд░ 5–7 рджिрди; рдзूрдк/рдЧрд░्рдоी рд╕े рдмрдЪाрдПँ।
❓ рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкूрдЫे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рд╕рд╡ाрд▓ (FAQ)
1) рдмैंрдЧрди рдХी рд░ोрдкाрдИ рдХा рд╕рдмрд╕े рд▓ाрднрдХाрд░ी рд╕рдордп рдХौрди‑рд╕ा рд╣ै?
рд╕िрддрдо्рдмрд░–рдЕрдХ्рдЯूрдмрд░ (рд░рдмी) рдоें рд░ोрдкाрдИ рдЖрдо рддौрд░ рдкрд░ рдЕрдзिрдХ рд▓ाрднрдХाрд░ी рд░рд╣рддी рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдЗрд╕ рдЕрд╡рдзि рдоें рдмाрдЬाрд░ рднाрд╡ рдКँрдЪे рдоिрд▓рддे рд╣ैं।
2) рдк्рд░рддि рдПрдХрдб़ рдХिрддрдиे рдкौрдзे рд▓рдЧрддे рд╣ैं?
рджूрд░ी рдХे рд╣िрд╕ाрдм рд╕े ~9,000 рд╕े 16,000 рдкौрдзे/рдПрдХрдб़। рд╣ाрдЗрдм्рд░िрдб рдоें 75×60 рд╕ेрдоी рдЕрдЪ्рдЫा рд╕ंрддुрд▓рди рджेрддा рд╣ै।
3) рдлрд▓ рд╡ рдЫेрджрдХ рдХीрдЯ рд╕े рдХैрд╕े рдмрдЪें?
рдлेрд░ोрдоोрди рдЯ्рд░ैрдк 12/рдПрдХрдб़, рдЕंрдбों рдкрд░ рдкрд░рдЬीрд╡ी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг, рдиीрдо рддेрд▓ 3–5 рдоिрд▓ी/рд▓ी рдХा рдиिрдпрдоिрдд рдЫिрдб़рдХाрд╡।
4) рдФрд╕рдд рдкैрджाрд╡ाрд░ рд╡ рдоुрдиाрдлा рдХिрддрдиा?
160–200 рдХ्рд╡िंрдЯрд▓/рдПрдХрдб़ рд╕ंрднрд╡; рднाрд╡ 18–30 ₹/рдХिрд▓ो рдкрд░ рд╢ुрдж्рдз рдоुрдиाрдлा ~2–4 рд▓ाрдЦ ₹/рдПрдХрдб़ рддрдХ рдкрд╣ुँрдЪ рд╕рдХрддा рд╣ै (рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)।
5) рдЬैрд╡िрдХ рд╡िрдХрд▓्рдк рдХ्рдпा рд╣ैं?
рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा, рдиीрдо‑рдЖрдзाрд░िрдд рдХीрдЯрдиाрд╢ी, рдмीрдЬ рдЙрдкрдЪाрд░ рд╡ рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ/рд╡рд░्рдоी рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░ें।
рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं:
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें