рдХेрд╕ рд╕्рдЯрдбी:
рдХिрд╕ाрди: рд╕рдЪिрди рдиाрд░ाрдпрдгрд░ाрд╡ рдЦрдЯाрд│े · рдоुрдХाрдо: рдкोрд╕्рдЯ рдиेрд░рдкिंрдЧрд│ाрдИ, рддाрд▓ुрдХा рдоोрд░्рд╢ी, рдЬिрд▓्рд╣ा рдЕрдорд░ाрд╡рддी · рдлрд╕рд▓: рдХрдкाрд╕, рдоिрд░्рдЪी · рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рдХ: BCI рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ рд╕ौ. рдпोрдЧिрддा рджिрдиेрд╢рдкंрдд рдЗрдЦे
рдкрд░िрдЪрдп — рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा рдХ्рдпा рд╣ै? ЁЯзл
рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा (Trichoderma spp.) рдПрдХ рд▓ाрднрдХाрд░ी рдлрдлूंрджी рд╣ै рдЬो рдоृрджा рдоें рд░рд╣рдиे рд╡ाрд▓े рд╣ाрдиिрдХाрд░рдХ рдлрдлूंрдж (pathogenic fungi) рдХा biological рд░ूрдк рд╕े рдиिрдпंрдд्рд░рдг рдХрд░рддी рд╣ै। рдпрд╣ рдоृрджा-рдЖрдзाрд░िрдд рд░ोрдЧ (рдЬैрд╕े рд░ूрдЯ рд░ॉрдЯ, рдбрдо्рдкिंрдЧ рдСрдл, рд╡िрд▓्рдЯ рдЖрджि) рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдк्рд░рднाрд╡ी рд╣ै рдФрд░ рдлрд╕рд▓ рдХी рдЬрдб़ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХो рдордЬрдмूрдд рдмрдиाрдХрд░ рдЙрдкрдЬ рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХрд░рддी рд╣ै।
рдЙрдкрд▓рдм्рдз рдлॉрд░्рдо: рдкाрдЙрдбрд░ (WP), рдж्рд░рд╡/рд╕рд╕्рдкेंрд╢рди, рдФрд░ рдЧ्рд░ाрди्рдпुрд▓рд░।
рд╕рдЪिрди рдЦрдЯाрд│े рдХा рдЕрдиुрднрд╡ — рдордиोрдЧрддः ЁЯУг
"рдоैं рд╕рдЪिрди рдиाрд░ाрдпрдгрд░ाрд╡ рдЦрдЯाрд│े, рдиेрд░рдкिंрдЧрд│ाрдИ (рдоोрд░्рд╢ी, рдЕрдорд░ाрд╡рддी) рдоें рдХрдкाрд╕ рдФрд░ рдоिрд░्рдЪी рдХी рдЦेрддी рдХрд░рддा рд╣ूँ। 2019 рдоें рдоेрд░े рдЦेрдд рдоें рдоुрд│рдХुрдЬ (root rot) рдФрд░ рд╕ूрдЦाрдкрди (wilt) рдХी рд╕рдорд╕्рдпा рдмрдв़ рдЧрдИ рдеी। рдХрдИ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рджрд╡ाрдУं рдХे рдмाрдж рднी рдлрд░्рдХ рдирд╣ीं рджिрдЦा, рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рд╕ेрд╣рдд рдЧिрд░ рд░рд╣ी рдеी।
рддрдм BCI рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ рд╕ौ. рдпोрдЧिрддा рджिрдиेрд╢рдкंрдд рдЗрдЦे рдиे рдоुрдЭे рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा рдЕрдкрдиाрдиे рдХा рд╕ुрдЭाрд╡ рджिрдпा। рдоैंрдиे рдмिрдпाрдгे рдХी рдирд░्рд╕рд░ी рдФрд░ рдоाрдЯी рдЙрдкрдЪाрд░ рдоें рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा — рд╕िрд░्рдл 15 рджिрдиों рдоें рдЬрдб़ों рдФрд░ рдкрдд्рддों рдоें рд╕ुрдзाрд░ рджिрдЦा। рдЙрдд्рдкाрджрди ~20–25% рддрдХ рдмрдв़ा рдФрд░ рдЖрдЬ рдоैंрдиे рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рджрд╡ाрдУं рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдмрд╣ुрдд рдШрдЯा рджिрдпा рд╣ै।"
рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा рдХे рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рд╡ рд╡्рдпрд╡рд╣ाрд░िрдХ рд▓ाрдн ✅
- рд░ोрдЧ рдиिрдпंрдд्рд░рдг: рд░ूрдЯ рд░ॉрдЯ, рдбрдо्рдкिंрдЧ рдСрдл, рдл्рдпूрдЬ़ेрд░िрдпрдо, рдкिрдеिрдпрдо рдЬैрд╕े рдлрдлूंрджрдЬрди्рдп рд░ोрдЧों рдкрд░ рдк्рд░рднाрд╡ी।
- рдоिрдЯ्рдЯी рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп: рд╕ेंрдж्рд░िрдп рдкрджाрд░्рдеों рдХे рдЕрдкрдШрдЯрди рдоें рдорджрдж рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЬैрд╡िрдХ рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рдмрдв़ाрддा рд╣ै।
- рдЬрдб़ рд╡ृрдж्рдзि: рдЬрдб़ рдк्рд░рдгाрд▓ी рдордЬрдмूрдд рд╣ोрдиे рд╕े рдкौрдзे рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ рдмेрд╣рддрд░ рд▓ेрддे рд╣ैं।
- рд░рд╕ाрдпрди рдЙрдкрдпोрдЧ рдШрдЯрддा рд╣ै: рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдлрдлूंрджрдиाрд╢рдХों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░рддा рдХрдо рд╣ोрддी рд╣ै—рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг рдФрд░ рдоाрдирд╡ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд▓ाрдн।
- рдЖрд░्рдеिрдХ рд▓ाрдн: рдХीрдЯрдиाрд╢рдХ/рдмुрд░рд╢ीрдиाрд╢рдХ рд▓ाрдЧрдд рдоें рдХрдоी рдФрд░ рдмрдв़ी рд╣ुрдИ рдЙрдкрдЬ рдХे рдХाрд░рдг рдХुрд▓ рд▓ाрдн рдоें рд╡ृрдж्рдзि।
рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд▓िрдП рд╡्рдпाрд╡рд╣ाрд░िрдХ рдиिрд░्рджेрд╢ — рдк्рд░рдпोрдЧ, рдбोрдЬ़ рдФрд░ рд╕рдордп ⏱️
рдиोрдЯ: рдпрд╣ рд╕ाрдоाрди्рдп рджिрд╢ाрдиिрд░्рджेрд╢ рд╣ैं — рдЙрдд्рдкाрдж рд▓ेрдмрд▓ рдФрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рдХृрд╖ि рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ (рдЬैрд╕े BCI рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдк्рд░рд╡рд░्рддрдХ) рдХी рд╕рд▓ाрд╣ рдк्рд░ाрдердоिрдХрддा рд░рдЦें।
1) рдмीрдЬ рдЙрдкрдЪाрд░ (Seed treatment)
- рдбोрдЬ़: рдмिрдпाрдгे 1 kg рдХे рд▓िрдП 5–10 рдЧ्рд░ाрдо рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा рдкाрдЙрдбрд░।
- рд╡िрдзि: рдмिрдпाрдгे рд╕рдоाрди рд░ूрдк рд╕े рдЧीрд▓ा рдХрд░ें, рдкाрдЙрдбрд░ рд╕े рд▓ेрдк рдХрд░ें, рдЫाрдпा рдоें рд╕ुрдЦाрдПं рдФрд░ рдлिрд░ рдмोрдПँ।
- рд▓ाрдн: рдЕंрдХुрд░рдг рдоें рд╕ुрдзाрд░ рд╡ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рд░ोрдЧों рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा।
2) рдоिрдЯ्рдЯी рдоिрд╢्рд░рдг (Soil / Bed treatment)
- рдбोрдЬ़: 1 kg Trichoderma рдХो 25–50 kg рдЧोрдмрд░/рдХрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдоें рдоिрд▓ाрдХрд░ 8–10 рджिрди рдкрд╣рд▓े рдЦेрдд рдоें рдоिрд▓ाрдПँ।
- рд╡िрдзि: рдк्рд▓ीрдЯेрдб рдмैंрдЪ рдпा рдЧोрдмрд░ рдХे рд╕ाрде рдоिрд╢्рд░рдг рдХрд░рдХे рдЦेрдд рдоें рдШोрд▓ें।
- рд▓ाрдн: рдоिрдЯ्рдЯी рдоें рдлाрдпрджेрдоंрдж рдоाрдЗрдХ्рд░ोрдмाрдпोрд▓ॉрдЬी рдмрдв़рддी рд╣ै рдФрд░ рд░ोрдЧрдЬрдирдХ рдлрдлूंрдж рджрдм рдЬाрддे рд╣ैं।
3) рдб्рд░ेंрдЪिंрдЧ / рд░ूрдЯ-рдбिрдк (Drenching / Root dip)
- рдбोрдЬ़: 5–10 рдЧ्рд░ाрдо рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा рдкाрдЙрдбрд░ рдк्рд░рддि рд▓ीрдЯрд░ рдкाрдиी (рдЕрдЪ्рдЫी рддрд░рд╣ рдШोрд▓ें)।
- рд╡िрдзि: рдкेрдбों рдХे рдЬрдб़ों рдХे рдЖрд╕-рдкाрд╕ рдоिрдЯ्рдЯी рдкрд░ рдбाрд▓ें рдпा рдирд░्рд╕рд░ी рдоें рд░ूрдЯ-рдбिрдк рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ें।
- рд╕рдордп: рд╢ाрдо рдХे рд╕рдордп рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░рдиा рдмेрд╣рддрд░ — рддेрдЬ рдзूрдк рд╕े рдмрдЪाрдПँ।
4) рдлोрд▓िрдпрд░ рд╕्рдк्рд░े (Foliar application) — рдЬрдм рдЙрдкрд▓рдм्рдз рд╣ो рдж्рд░рд╡ рдлॉрд░्рдо
- рдбोрдЬ़: рдиिрд░्рдоाрддा рдиिрд░्рджेрд╢ाрдиुрд╕ाрд░ (рдЖрдо рддौрд░ рдкрд░ 1–2 рдЧ्рд░ाрдо/рд▓ीрдЯрд░ рдж्рд░рд╡ рдлॉрд░्рдо)
- рд╡िрдзि: рд╢ाрдо рдХे рд╕рдордп рд╣рд▓्рдХे рдлोрд▓िрдпाрд░ рд╕्рдк्рд░े рдХे рд░ूрдк рдоें рдХрд░ें — рд╕ीрдзे рддेрдЬ рдзूрдк рдоें рди рд╕्рдк्рд░े рдХрд░ें।
5) рдк्рд░рдпोрдЧ рдХा рд╕рдордп (Timing)
- рдмुрд╡ाрдИ / рд░ोрдкрдг рд╕े рдаीрдХ рдкрд╣рд▓े рдпा рдмुрд╡ाрдИ рдХे 1–2 рджिрди рдХे рднीрддрд░ рдмीрдЬ рдЙрдкрдЪाрд░ рдФрд░ рдоिрдЯ्рдЯी рдЙрдкрдЪाрд░ рдХрд░ें।
- рд░ोрдЧों рдХे рд╢ुрд░ुрдЖрддी рд▓рдХ्рд╖рдг рджिрдЦे рддो рдб्рд░ेंрдЪिंрдЧ рддुрд░ंрдд рдХрд░ें।
- рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рд╢ाрдо рдХे рд╕рдордп рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдиा рдЪाрд╣िрдП — рддेрдЬ рдзूрдк рд╕े рдЬीрд╡ाрдгु/рдлрдлूंрджी рдХो рдмрдЪाрдПं।
рднंрдбाрд░рдг, рд╢ेрд▓्рдл-рд▓ाрдЗрдл़ рдФрд░ рд╕ाрд╡рдзाрдиिрдпाँ ⚠️
- рднंрдбाрд░рдг: рдаंрдбे, рд╕ूрдЦे рдФрд░ рдЕंрдзेрд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд░рдЦें; рддрдеा рд╕ीрдзे рд╕ूрд░्рдп рд░ोрд╢рдиी рд╕े рдмрдЪाрдПँ।
- рд╢ेрд▓्рдл-рд▓ाрдЗрдл़: рдЕрд▓рдЧ-рдЕрд▓рдЧ рдЙрдд्рдкाрджों рдХी рд╢ेрд▓्рдл-рд▓ाрдЗрдл़ рдЕрд▓рдЧ рд╣ो рд╕рдХрддी рд╣ै — рдкैрдХ рдкрд░ рд▓िрдЦी рддाрд░ीрдЦ рджेрдЦें; рд╕ाрдоाрди्рдпрддः 6 рдоाрд╣–2 рд╡рд░्рд╖ рддрдХ рд╡ैрд░ाрдпрдЯी рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ै।
- рд╕ाрд╡рдзाрдиिрдпाँ: рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा рдПрдХ рдЬैрд╡िрдХ рдЙрдд्рдкाрдж рд╣ै рдкрд░ंрддु рдЖंрдЦों рдФрд░ рдд्рд╡рдЪा рд╕े рджूрд░ рд░рдЦें; рдЧрд▓рддी рд╕े рдиिрдЧрд▓рдиे рдкрд░ рдЪिрдХिрдд्рд╕рдХीрдп рд╕рд▓ाрд╣ рд▓ें।
- рд░рд╕ाрдпрдиों рдХे рд╕ाрде рддाрд▓рдоेрд▓: рдХрдИ рд╢рдХ्рддिрд╢ाрд▓ी рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдлрдлूंрджрдиाрд╢рдХ рдЬीрд╡ाрдгु/рдлрдлूंрджी рдХो рдоाрд░ рд╕рдХрддे рд╣ैं—рдХिрд╕ी рдХेрдоिрдХрд▓ рдХे рд╕ाрде рдоिрд╢्рд░рдг рдХрд░рдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рдЙрдд्рдкाрдж рд▓ेрдмрд▓ рдФрд░ рд╡िрд╢ेрд╖рдЬ्рдЮ рд╕े рдЬाँрдЪ рдХрд░ें।
рдЕрд░्рдерд╢ाрд╕्рдд्рд░ — рд▓ाрдЧрдд рд╡ рд▓ाрдн (рдЙрджाрд╣рд░рдг)
рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा рдЕрдкрдиाрдиे рд╕े рд░рд╕ाрдпрди рдкрд░ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рдЦрд░्рдЪ рдШрдЯрддा рд╣ै рдФрд░ рдЙрдкрдЬ рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдЖрддा рд╣ै — рд╕рдЪिрди рдЦрдЯाрд│े рдХे рдЦेрдд рдоें рд▓рдЧрднрдЧ 20–25% рдЙрдкрдЬ рд╡ृрдж्рдзि рджрд░्рдЬ рд╣ुрдИ। рдЗрд╕рд╕े рдХुрд▓ рдоुрдиाрдл़े рдоें рд╕рдХाрд░ाрдд्рдордХ рдк्рд░рднाрд╡ рдкрдб़ा। рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рд╕ंрдЦ्рдпाрдПँ рдоिрдЯ्рдЯी, рдлрд╕рд▓ рдФрд░ рд╕्рдеाрдиीрдп рдкрд░िрд╕्рдеिрддिрдпों рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддी рд╣ैं।
FAQ — рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкूрдЫे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рд╢्рди ❓
рдХ्рдпा рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा рд╕рднी рдлрд╕рд▓ों рдХे рд▓िрдП рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рд╣ै?
рд╣ाँ, рдЕрдзिрдХрддрд░ рдлрд╕рд▓ों рдХे рд▓िрдП рдпрд╣ рд╕ुрд░рдХ्рд╖िрдд рдФрд░ рд▓ाрднрдХाрд░ी рд░рд╣рддा рд╣ै — рдкрд░ рдЦाрд╕ рдиिрд░्рджेрд╢ों рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рдкाрдж рд▓ेрдмрд▓ рджेрдЦें।
рдХ्рдпा рдоैं рдЗрд╕े рдХिрд╕ी рднी рдоौрд╕рдо рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ूँ?
рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рд╣ाँ, рдкрд░ рдмрд╣ुрдд рдЕрдд्рдпрдзिрдХ рдЧрд░्рдоी рдпा рддेрдЬ рдзूрдк рдоें рд╕рддрд░्рдХрддा рдмрд░рддें—рд╢ाрдо рдХे рд╕рдордп рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрд░ें।
рдХ्рдпा рдпрд╣ рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди/рдлॉрд╕्рдлोрд░рд╕ рдХी рдЬрдЧрд╣ рд▓े рд╕рдХрддा рд╣ै?
рдирд╣ीं—рдпрд╣ рдЦाрдж्рдп рдкोрд╖рдХ рдХी рдЬрдЧрд╣ рдирд╣ीं рд▓ेрддा; рдкрд░ рдпрд╣ рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдЬैрд╡िрдХ рд╕рдХ्рд░िрдпрддा рдмрдв़ाрдХрд░ рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ों рдХे рдЙрдкрдпोрдЧ рдХो рдмेрд╣рддрд░ рдмрдиाрддा рд╣ै।
рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖ — рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд▓िрдП рд╕ंрджेрд╢ ЁЯМ╛
рдЬैрд╡िрдХ рд╕рдоाрдзाрди рдЬैрд╕े рдЯ्рд░ाрдЗрдХोрдбрд░्рдоा рдХृрд╖ि рдХो рдЕрдзिрдХ рдЯिрдХाрдК, рд▓ाрднрдХाрд░ी рдФрд░ рдкрд░्рдпाрд╡рд░рдг-рд╕ौрд╣ाрд░्рджрдкूрд░्рдг рдмрдиाрддे рд╣ैं। рд╕рдЪिрди рдЦрдЯाрд│े рдЬैрд╕े рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдЕрдиुрднрд╡ рджिрдЦाрддे рд╣ैं рдХि рд╕рд╣ी рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди (рдЬैрд╕े рд╕ौ. рдпोрдЧिрддा рджिрдиेрд╢рдкंрдд рдЗрдЦे, BCI) рдФрд░ рд╕рд╣ी рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕े рдЦेрдд рдХी рд╕ेрд╣рдд рдФрд░ рдЙрдд्рдкाрджрдХрддा рджोрдиों рд╕ुрдзрд░ рд╕рдХрддी рд╣ैं।
“рдк्рд░рдХृрддि рдХे рд╕ाрде рдЦेрддी — рдпрд╣ी рднрд╡िрд╖्рдп рд╣ै।” ЁЯМ▒
рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं:
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें