Writer: Advance Farming Techniques ЁЯМ▒ЁЯРЫЁЯРЮ — рдЗрд╕ рдЧाрдЗрдб рдоें рдЖрдк рдкाрдПंрдЧे: рд╕ाрдордЧ्рд░ी, рд╕рд╣ी рдЕрдиुрдкाрдд, рддाрдкрдоाрди, рдирдоी, рдмрдиाрд╡рдЯ, рдЙрдкрдпोрдЧ рджрд░ рдФрд░ рдк्рд░ैрдХ्рдЯिрдХрд▓ рдЯ्рд░рдмрд▓рд╢ूрдЯिंрдЧ।
ЁЯФе рдЗрд╕ рд▓ेрдЦ рд╕े рдЖрдк рдХ्рдпा рд╕ीрдЦेंрдЧे?
- рдШрд░ рдкрд░ рд╕рд░рд▓ рдФрд░ рдЕрд╕рд░рджाрд░ рдЬैрд╡िрдХ рдЦाрдж рдмрдиाрдиा।
- C:N рдЕрдиुрдкाрдд рдФрд░ рдХ्рдпों рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣ै (25–30:1 рдЖрджрд░्рд╢)।
- рддाрдкрдоाрди рдФрд░ рдирдоी рдХे рд╕ंрдХेрдд — рдХрдм рдкрд▓рдЯрдиा рд╣ै рдФрд░ рдХрдм рдЫोрдб़рдиा рд╣ै।
- рдЙрдкрдпोрдЧ рджрд░ — рдмрдЧीрдЪे рдФрд░ рдкॉрдЯ рджोрдиों рдХे рд▓िрдП рд╕рд╣ी рдоाрдд्рд░ा।
ЁЯз╛ рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╕ाрдордЧ्рд░ी (Materials & Approx. Quantities)
рд╣рд░े (Nitrogen-rich)
- рдХिрдЪрди рд╡ेрд╕्рдЯ (рд╕рдм्рдЬ़ी/рдлрд▓ рдХे рдЫिрд▓рдХे) — 40%
- рд╣рд░ी рдШाрд╕/рдлрд╕рд▓ рдЕрд╡рд╢ेрд╖ — 10–20%
- рдЧोрдмрд░ (рдХिрд╕ी рднी рдкрд╢ु) — рдпрджि рдЙрдкрд▓рдм्рдз — 10%
рд╕ूрдЦे (Carbon-rich)
- рд╕ूрдЦे рдкрдд्рддे, рдЕрдЦрдмाрд░ (рдирдпा/рдЫिрдб़рдХा), рдХोрд░े рдХाрдЧрдЬ़ — 40–50%
- рдХुрдЯी рд╣ुрдИ рд▓рдХрдб़ी/рдиाрд░िрдпрд▓ рдХे рдЦोрд▓ (рдЫोрдЯी рдоाрдд्рд░ा)
рдЕрди्рдп
- рдеोрдб़ी рдоिрдЯ्рдЯी (рдмैрдХ्рдЯीрд░िрдпा рдЗрдиोрдХेрд▓рди) — 2–5%
- рдкाрдиी — рдирдоी рдХे рд▓िрдпे
- рд╡рд░्рдоी рдХॉрдо्рдкोрд╕्рдЯ рдпा рдХंрдкोрд╕्рдЯ рдЯीрдЬ़рд░ — рд╡ैрдХрд▓्рдкिрдХ
ЁЯзк рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдмिंрджु — C:N рдЕрдиुрдкाрдд, рддाрдкрдоाрди рдФрд░ рдирдоी
C:N (рдХाрд░्рдмрди:рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди) — рдХंрдкोрд╕्рдЯिंрдЧ рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХे рд▓िрдпे рд╕рдмрд╕े рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдоाрди। рдЖрджрд░्рд╢ C:N рдЕрдиुрдкाрдд 25:1 рд╕े 30:1 рд╣ै। рдЕрдзिрдХ рдХाрд░्рдмрди (рдЬ्рдпाрджा рд╕ूрдЦी рд╕ाрдордЧ्рд░ी) рд╣ोрдиे рдкрд░ рдХंрдкोрд╕्рдЯ рдзीрдоा рдмрдирддा рд╣ै; рдЕрдзिрдХ рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди рд╣ोрдиे рдкрд░ рдЧंрдз рдЖ рд╕рдХрддी рд╣ै।
рддाрдкрдоाрди: рдХंрдкोрд╕्рдЯिंрдЧ рдХे рджो рдЪрд░рдг рд╣ोрддे рд╣ैं — рдоेрдЬ़ोрдлिрд▓िрдХ (20–40°C) рдФрд░ рдерд░्рдоोрдлिрд▓िрдХ (45–65°C)। рдерд░्рдоोрдлिрд▓िрдХ рдЪрд░рдг рд░ोрдЧाрдгु рдФрд░ рдмीрдЬ рдирд╖्рдЯ рдХрд░рдиे рдоें рдорджрдж рдХрд░рддा рд╣ै।
рдирдоी: рдЖрджрд░्рд╢ рдирдоी 40%–60%। рдЗрд╕े 'рдирдоी рд╡ाрд▓ी рд╕्рдкंрдЬ' рдЯेрд╕्рдЯ рдХрд░ рд╕рдордЭें — рд╕्рдкंрдЬ рдХी рддрд░рд╣ рдиिрдЪोрдб़рдиे рдкрд░ рдкाрдиी рдеोрдб़ी рдмूँрджों рдХे рд░ूрдк рдоें рдЖрдП।
ЁЯЫа️ Step-by-step: рдШрд░ рдкрд░ 4 рддрд░ीрдХे (Pit, Drum, Vermicompost, Bokashi)
1) рдкिрдЯ (Pit) рдХंрдкोрд╕्рдЯिंрдЧ — рдмрдб़े рдмрдЧीрдЪे рдХे рд▓िрдП
- рдПрдХ 1m x 1m x 0.5m рдЧрдб्рдвा рдЦोрджें (рдпा рдЬिрддрдиा рдЪाрд╣िрдП)।
- рдиीрдЪे рдПрдХ 2–3 cm рдоिрдЯ्рдЯी рдХी рдкрд░рдд рдФрд░ рдЫोрдЯी рд╢ाрдЦाрдПँ рд░рдЦें।
- 3 рднाрдЧ рд╕ूрдЦा (рдкрдд्рддे), 2 рднाрдЧ рд╣рд░ा (рдХिрдЪрди рд╡ेрд╕्рдЯ) рдФрд░ 1 рднाрдЧ рдЧोрдмрд░/mitti рдоिрд▓ाрдХрд░ рд▓ेрдпрд░ рдмрдиाрдПं।
- рд╣рд░ рд▓ेрдпрд░ рдХे рдмीрдЪ рд╣рд▓्рдХी рдоिрдЯ्рдЯी рдЫिрдб़рдХें рдФрд░ рдеोреЬा рдкाрдиी рджें।
- рд╣рд░ 7–10 рджिрди рдоें рдкрд▓рдЯें — 45–90 рджिрди рдоें рддैрдпाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।
2) рдб्рд░рдо/рдмिрди (Drum/Compost Bin) — рдЫोрдЯे рдШрд░/рдмाрд░рдиाрдЪ्рдЫाрджिрдд рдмрдЧीрдЪे рдХे рд▓िрдП
- рдврдХ्рдХрди рд╡ाрд▓ा рдб्рд░рдо рд▓ें рдпा рд▓ोрдХрд▓ рдХंрдкोрд╕्рдЯ рдмिрди।
- рдиिрдЪрд▓े рд╣िрд╕्рд╕े рдоें рдм्рд░िрдЬिंрдЧ рдХे рд▓िрдП рдЯрд╣рдиी рд░рдЦें (рдб्рд░ेрдиिंрдЧ)।
- рдЙрд╕ी рд▓ेрдпрд░िंрдЧ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХा рдкाрд▓рди рдХрд░ें рдФрд░ рд╣рд░ 5–7 рджिрди рдоें рдб्рд░рдо рдШुрдоाрдПँ рдпा рдкрд▓рдЯें।
- рдб्рд░рдо рдоें 30–60 рджिрдиों рдоें рддैрдпाрд░ рдХंрдкोрд╕्рдЯ рдоिрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ै।
3) рд╡рд░्рдоी рдХंрдкोрд╕्рдЯ (Worm Composting) — рдкॉрдЯ рдФрд░ рдмाрд▓рдХрдиी рдХे рд▓िрдпे рдмेрд╕्рдЯ
- рд╡рд░्рдоी рдмिрди рдмрдиाрдПं: рджрд░ाрд░ों рд╡ाрд▓ी рдмिрди рдоें рд╕ूрдЦा рдФрд░ рдЧीрд▓ा рд▓ेрдпрд░ рдмрдиाрдПं।
- Red Wigglers (Eisenia fetida) рдЬैрд╕े рд╡рд░्рдо्рд╕ рдЬोрдб़ें।
- рдЦाрдиा: рдлрд▓/рд╕рдм्рдЬ़ी рдХे рдЫोрдЯे рдЯुрдХрдб़े — рд░ोрдЯी рдФрд░ рджूрдз/рдоांрд╕ рдирд╣ीं।
- рдирдоी рд░рдЦें, 2–4 рдорд╣ीрдиे рдоें рд╡рд░्рдоी-рдХाрд╕्рдЯिंрдЧ рддैрдпाрд░ рд╣ोрддा рд╣ै।
4) рдмोрдХाрд╢ी (Bokashi) — рдЗрди्рд╕ेрд▓ेрдЯेрдб рддрд░ीрдХे рд╕े рдлाрд╕्рдЯ рдПрдиेрд░ोрдмिрдХ
- рдмोрдХाрд╢ी рдмाрд▓्рдЯिрдпाँ рд▓ें рдФрд░ рд╣рд░ рд▓ेрдпрд░ рдкрд░ рдмोрдХाрд╢ी рдЗрди्рдХ्рдпूрдмेंрдЯ (EM рд╕्рдЯ्рд░рдЯрд░) рдЫिрдб़рдХें।
- рдд्рд░ुрдЯि: рдоाँрд╕/рддाрд▓ु-рдЖрдпрдЯрдо рдеोрдб़े рдоाрдд्рд░ा рдоें рдЪрд▓े рдЬाрддे рд╣ैं рдкрд░ рдЧोрд▓े/рдмीрдиों рд╕े рдмрдЪें।
- 2–4 рд╕рдк्рддाрд╣ рдмाрдж рдЕрд░्рдз-рдлрд░्рдо рдк्рд░ोрдбрдХ्рдЯ рдоिрд▓рддा рд╣ै — рдЗрд╕े рдоिрдЯ्рдЯी рдоें рджрдмाрдПँ рдФрд░ 2–4 рд╕рдк्рддाрд╣ рдФрд░ рд░рдЦें।
⏱️ рдЯाрдЗрдорд▓ाрдЗрди & рдЕрдиुрдоाрди (How long will it take?)
30–60 рджिрди (рдЕрдЪ्рдЫी рдПрд░ेрд╢рди рдФрд░ рд╕рд╣ी C:N рдХे рд╕ाрде)
60–180 рджिрди
6–12 рд╕рдк्рддाрд╣ (рд╡ॉрд░्рдо्рд╕ рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдФрд░ рддाрдкрдоाрди рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░)
ЁЯМ┐ рдмрдЧीрдЪे рдоें рдЙрдкрдпोрдЧ рдХैрд╕े рдХрд░ें? (Application Rates)
- рдкौрдзे-рд╢рдп्рдпा/рдмेрдб: 2–3 cm рдоिрдЯ्рдЯी рдХे рдКрдкрд░ рдЬैрд╡िрдХ рдЦाрдж рдХी рдкрд░рдд (рд▓рдЧрднрдЧ 3–5 kg рдк्рд░рддि m²)।
- рдкॉрдЯ рдк्рд▓ांрдЯ्рд╕: рдкॉрдЯ рдоिрдЯ्рдЯी рдоें 10–20% рд╡ॉрд▓्рдпूрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рдоिрд▓ाрдПं (1 рднाрдЧ рдЦाрдж:9 рднाрдЧ рдоिрдЯ्рдЯी)।
- рдбिрд▓ (рдЯॉрдк рдб्рд░ेрд╕िंрдЧ): рдоौрд╕рдоाрдиुрд╕ाрд░ 1–2 рдмाрд░ рд╡рд░्рд╖ рдоें рдЯॉрдк рдб्рд░ेрд╕ рдХрд░ें।
⚠️ рд╕рдорд╕्рдпाрдПँ рдФрд░ рд╕рдоाрдзाрди (Troubleshooting)
- рдмрджрдмू рдЖрдиा: рдЕрдзिрдХ рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди (рд╣рд░ा) рдпा рдкाрдиी рдЕрдзिрдХ рд╣ै — рд╕ूрдЦा рдХाрд░्рдмрди рдоिрд▓ाрдПँ рдФрд░ рдкрд▓рдЯें।
- рдзीрдоी рдХिрдг्рд╡рди: C:N рдЬ़्рдпाрджा рд╣ै (рдЬ्рдпाрджा рд╕ूрдЦा) — рд╣рд░ी рд╕ाрдордЧ्рд░ी рдпा рдеोреЬा рдкाрдиी рдоिрд▓ाрдПँ।
- рдХीрдЯ/рдЪूрд╣ा: рдоांрд╕ рдпा рддेрдЬ़ рдЧंрдз рд╡ाрд▓े рдХрдЪрд░े рд╕े рдмрдЪें; рдмोрддрд▓ों/рдб्рд░рдо рдоें рдврдХ्рдХрди рд░рдЦें।
- рдмрд╣ुрдд рдЧрд░्рдо рд╣ोрдиा: рдерд░्рдоोрдлिрд▓िрдХ рд╕्рддрд░ 65°C рд╕े рдКрдкрд░ рдЪрд▓ा рдЬाрдП рддो рдкрд▓рдЯ рдХрд░ рдаंрдбा рдХрд░ें।
ЁЯФм рдЙрдкрдпोрдЧी рдЬोрдб़ें (Optional Additions)
- рдиीрдо рдкाрдЙрдбрд░ — рдХीрдЯ рдиिрдпंрдд्рд░рдг
- рд╡рд░्рдоी рдХैрд╕्рдЯिंрдЧ — рд╕ूрдХ्рд╖्рдо рдкोрд╖рдХ рддрдд्рд╡ рдмрдв़ाрдиे рдХे рд▓िрдП
- рдмाрдпो-рдПंрдЬाрдЗрдо/рдЬीрд╡ा-рдЕрдоृрдд — рддेрдЬ़ी рд╕े рд░ूрдкांрддрд░िрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП
❓ рдЕрдХ्рд╕рд░ рдкूрдЫे рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рд╢्рди (FAQ)
- 1. рдХ्рдпा рдоैं рдкрдХाрдИ рдХे рддेрд▓/рдШी рдХे рдмрдЪे рд╣िрд╕्рд╕े рдбाрд▓ рд╕рдХрддा рд╣ूँ?
- рдирд╣ीं — рддेрд▓ рдФрд░ рдШी рдХंрдкोрд╕्рдЯिंрдЧ рдоें рдЧंрдз рдФрд░ рдХीрдЯ рд▓ाрддे рд╣ैं। рд╕ीрдоिрдд рдоाрдд्рд░ा рдоें рдбाрд▓े рддो рдмुрд░ा рдирд╣ीं, рдкрд░ рдмेрд╣рддрд░ рд╣ै рд╕े рдмрдЪें।
- 2. рдХ्рдпा рд░ोрдЧрдЧ्рд░рд╕्рдд рдкрдд्рддे рдбाрд▓ рд╕рдХрддे рд╣ैं?
- рд╕ाрдоाрди्рдпрддः рдирд╣ीं। рдпрджि рдерд░्рдоोрдлिрд▓िрдХ рдЪрд░рдг рдоें 55–65°C рдХुрдЫ рджिрди рддрдХ рд░рд╣рддा рд╣ै рддो рдЬोрдЦिрдо рдХрдо рд╣ोрддा рд╣ै।
- 3. рдХ्рдпा рдоांрд╕/рд╣рдб्рдбिрдпाँ рдбाрд▓ рд╕рдХрддी рд╣ूँ?
- рдмोрдХाрд╢ी рдоें рд╣рдж рддрдХ рд╕ंрднрд╡ рд╣ै; рд╕ाрдоाрди्рдп рдУрдкрди рдХंрдкोрд╕्рдЯ рдоें рдирд╣ीं — рдпрд╣ рдХीрдЯ рдФрд░ рдмрджрдмू рдмрдв़ाрддा рд╣ै।
- 4. рд╡рд░्рдоी рдХंрдкोрд╕्рдЯिंрдЧ рдХिрддрдиी рдЬрдЧрд╣ рд▓ेрддी рд╣ै?
- рдЫोрдЯे рдмिрди 30x40 cm рдоें рднी рд╕ंрдЪाрд▓िрдд рд╣ो рдЬाрддे рд╣ैं; рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоें 5–10 рд▓ाрдЦ рд╡рд░्рдо рдкрд░्рдпाрдк्рдд рд╣ोрддे рд╣ैं।
ЁЯУМ рдЕंрддिрдо рд╕ुрдЭाрд╡ (Final Tips)
- рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдЯुрдХрдб़े рдмрдиाрдХрд░ рд░рдЦें — рдпрд╣ рдХंрдкोрд╕्рдЯिंрдЧ рддेрдЬ़ рдХрд░рддा рд╣ै।
- рд╕्рдеाрдпी рд╕्рд░ोрдд рдмрдиाрдПँ — kitchen waste рдХो рд░ोрдЬ़ рдЕрд▓рдЧ рдмрд░्рддрди рдоें рд░рдЦें।
- рд╕्рдеाрдиीрдп рдЧोрдмрд░/рд╡рд░्рдоी рд╕рдк्рд▓ाрдпрд░ рд╕े рд╕ंрдкрд░्рдХ рдХрд░ рдХे рдЬिंрджा рдПрдХ्рдЯिрд╡ рдмाрдпोрдоेрдЯिрд▓ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ें।
рдХोрдИ рдЯिрдк्рдкрдгी рдирд╣ीं:
рдПрдХ рдЯिрдк्рдкрдгी рднेрдЬें